Compared to most of its Asian neighbors, Japan seems like a very different society. Unlike in Bangkok or Rangoon or Jakarta, schedules run on time in Japanese cities, and essential services, from street cleaning to tax collection, work effectively. Though it slipped this year from the second largest to the third largest economy in the world, Japan remains, on a per capita basis, far wealthier than China, and, despite years of economic stagnation, its manufacturing firms remain among the best in the world.
And yet, in many ways, the aftermath of Japan’s tsunami resembles the aftermath of the 2004 tsunami, which hit much poorer Asian nations, killing over 200,000 people. It has exposed serious dysfunctions within Japan’s leadership and economic structure; in fact, the Japanese government’s response to the disaster has much in common with the responses more closed governments, like Thailand’s and even Burma’s, had in 2004. Meanwhile the Japanese public, which expected its government to handle relief and reconstruction effectively, has become increasingly desperate.
I was in Thailand when the tsunami struck in 2004, and, a year later, I returned to Sri Lanka and Thailand for the first anniversary of the massive wave, to investigate how the region was recovering and what lessons could be learned from the tsunami’s aftermath. Today, some of the most important of these lessons can and should be applied in Japan, as the country works to rebuild its economy and environment—and to prepare better for the next disaster.
The first lesson that countries in Southeast Asia learned after the 2004 tsunami was that the environment often proves the best defense against such disasters. Construction along Thai beaches had destroyed natural mangrove forests and coral reefs off the coast. These reefs and forests serve as natural barriers against the tides and, while they could not have stopped the tsunami, they could have provided some protection. They can also help stop coastal erosion, keeping further barriers against the sea in place. Without these natural defenses, however, when the massive wave hit in over-developed places like Phuket, it caused great havoc and damage.
How does this lesson apply today? Japan has stricter environmental regulations than a country like Thailand, but it also has a massive, politically powerful construction industry, which has destroyed much of the country’s natural environment. Now, Japanese leaders will need to rein in the industry and combine real reconstruction with efforts to remake the natural environment on the country’s northeastern coast. This will be a challenge for a government deeply invested in the country’s industrial future.
A second lesson involves secrecy. In 2004, many governments in Southeast Asia, including Thailand and Burma, were unwilling to reveal, both to the world and to their own citizens, the true scope of the damage. In Burma, a country with more than 1,500 miles of coastline, the ruling military regime prevented foreign journalists from visiting, refused most foreign offers of aid, and, through its state-controlled press, insisted that the damage was minimal. This was surely a lie, and with little real information to go on, Burmese citizens were left without basic data to rely upon, such as where they could find clean water or whether they could leave their land and expect to keep it when they returned. (The Burmese regime repeated such obfuscation after 2008’s Cyclone Nargis, which killed over 130,000 people.) In Thailand, then-Prime Minister Thaksin Shinawatra, an elected autocrat, ordered an investigation into the initial tsunami response, but few Thais believed any culprits would be punished beyond the head of the Meteorological Department (which might have provided a warning), who was merely transferred.
Japan’s bureaucratic tendencies toward centralization and lacking transparency could pose other problems for the reconstruction effort—but there are models from 2004 it could follow to avoid missteps.. In the wake of the previous tsunami, many government officials in Jakarta, Indonesia, accustomed to a strong central government during decades of rule by dictator Suharto, wanted to control reconstruction entirely. But aid workers in Aceh, the United Nations, and some wise government officials developed a different plan. They gave enormous authority to a government body on the ground in Aceh, called the BRR, which was not hindered by as much bureaucratic red tape and could quickly make decisions about how to use relief money. Creating the BRR allowed Indonesia to incorporate local employees of NGOs into the rebuilding process and to empower the Acehnese in their own recovery. Over time, Aceh became a significant success story, with its capital rebuilt and the government using the reconstruction efforts to spark a cease-fire, and then a real peace, with a long-running insurgency in the province.
And yet, in many ways, the aftermath of Japan’s tsunami resembles the aftermath of the 2004 tsunami, which hit much poorer Asian nations, killing over 200,000 people. It has exposed serious dysfunctions within Japan’s leadership and economic structure; in fact, the Japanese government’s response to the disaster has much in common with the responses more closed governments, like Thailand’s and even Burma’s, had in 2004. Meanwhile the Japanese public, which expected its government to handle relief and reconstruction effectively, has become increasingly desperate.
I was in Thailand when the tsunami struck in 2004, and, a year later, I returned to Sri Lanka and Thailand for the first anniversary of the massive wave, to investigate how the region was recovering and what lessons could be learned from the tsunami’s aftermath. Today, some of the most important of these lessons can and should be applied in Japan, as the country works to rebuild its economy and environment—and to prepare better for the next disaster.
The first lesson that countries in Southeast Asia learned after the 2004 tsunami was that the environment often proves the best defense against such disasters. Construction along Thai beaches had destroyed natural mangrove forests and coral reefs off the coast. These reefs and forests serve as natural barriers against the tides and, while they could not have stopped the tsunami, they could have provided some protection. They can also help stop coastal erosion, keeping further barriers against the sea in place. Without these natural defenses, however, when the massive wave hit in over-developed places like Phuket, it caused great havoc and damage.
How does this lesson apply today? Japan has stricter environmental regulations than a country like Thailand, but it also has a massive, politically powerful construction industry, which has destroyed much of the country’s natural environment. Now, Japanese leaders will need to rein in the industry and combine real reconstruction with efforts to remake the natural environment on the country’s northeastern coast. This will be a challenge for a government deeply invested in the country’s industrial future.
A second lesson involves secrecy. In 2004, many governments in Southeast Asia, including Thailand and Burma, were unwilling to reveal, both to the world and to their own citizens, the true scope of the damage. In Burma, a country with more than 1,500 miles of coastline, the ruling military regime prevented foreign journalists from visiting, refused most foreign offers of aid, and, through its state-controlled press, insisted that the damage was minimal. This was surely a lie, and with little real information to go on, Burmese citizens were left without basic data to rely upon, such as where they could find clean water or whether they could leave their land and expect to keep it when they returned. (The Burmese regime repeated such obfuscation after 2008’s Cyclone Nargis, which killed over 130,000 people.) In Thailand, then-Prime Minister Thaksin Shinawatra, an elected autocrat, ordered an investigation into the initial tsunami response, but few Thais believed any culprits would be punished beyond the head of the Meteorological Department (which might have provided a warning), who was merely transferred.
Japan is not Burma or Thailand, and, in addition to having a free press, it has allowed in hordes of foreign journalists. But Japanese leaders do have an unsettling history of favoring secrecy over transparency. And already, after the earthquake and tsunami, Japanese leaders have given various, unclear explanations of how far away from the Fukushima nuclear reactors it is actually safe to be, while the heads of the corporation running the reactors have released only minimal information about the scale of radiation being released, whether the reactors have contaminated water in the Pacific Ocean, or how exactly workers are fighting problems at each of the reactors. Meanwhile, Prime Minister Naoto Kan has been virtually invisible: Last Friday, he spoke to the public for the first time in a week.
The problem is that such secrecy has curdled popular views of the country’s leadership. “The lack of information has led to growing frustration with Tokyo Electric Power Co., known as Tepco, and the Japanese government, which has parceled out information with little context, few details and giant blind spots,” The Los Angeles Times reported. What’s more, locals in the northeastern coastal area now doubt whether they can believe government information about which foods are safe to eat and not contaminated by radiation, or how they might be compensated for their losses. This frustration could now extend into the reconstruction process, when people might refuse to believe even truthful information from the government. It could also rebound against Prime Minister Naoto Kan, already the fifth prime minister the country has had in seven years. Japan, in other words, would do well look to the 2004 tsunami and learn that secrecy hinders rather than aids recovery.Japan’s bureaucratic tendencies toward centralization and lacking transparency could pose other problems for the reconstruction effort—but there are models from 2004 it could follow to avoid missteps.. In the wake of the previous tsunami, many government officials in Jakarta, Indonesia, accustomed to a strong central government during decades of rule by dictator Suharto, wanted to control reconstruction entirely. But aid workers in Aceh, the United Nations, and some wise government officials developed a different plan. They gave enormous authority to a government body on the ground in Aceh, called the BRR, which was not hindered by as much bureaucratic red tape and could quickly make decisions about how to use relief money. Creating the BRR allowed Indonesia to incorporate local employees of NGOs into the rebuilding process and to empower the Acehnese in their own recovery. Over time, Aceh became a significant success story, with its capital rebuilt and the government using the reconstruction efforts to spark a cease-fire, and then a real peace, with a long-running insurgency in the province.
As in Indonesia, the recovery from the tsunami in Japan could provide the opportunity for a kind of reset in Japanese politics—a chance for more creative and decisive leadership. Japan, of course, has no simmering conflicts on the level of Aceh, where thousands of people had been killed in decades of civil strife. But the country is suffering from a milder, though still dangerous, kind of political conflict. After two decades of weak growth and weak leadership, many Japanese are becoming fed up with the nation’s political class, yet they feel like they have nowhere to channel their unhappiness—the politicians in charge have been unable to provide strong leadership in addressing both the earthquake and serious longer-term problems, including an aging society, a lack of immigration, a long-term security challenge from China, and an alliance with the United States unpopular with many younger Japanese.
Using the lessons of 2004, Japan should seize the moment and provide a way forward. Most important, the country’s political and business leaders should recognize that, in a first-world democracy, they cannot continually escape public accountability for their actions (or inactions). Although the Japanese public has typically been deferential to authority, after the earthquake and tsunami, that is already starting to change. Online news outlets in particular have blasted TEPCO and the government—and it would serve the country well if the mainstream media joined in, pushing leaders to bear their responsibilities.
Compared to the countries hit by the 2004 tsunami, Japan is far wealthier, more organized, and technically better equipped to deal with disaster. Yet there is still much the country can learn from its neighbors’ successes and mistakes. If Japan doesn’t embrace industry regulations, transparency, and a new way of thinking about governance, it will lose a moment of opportunity to build a better future—and, possibly, prevent the next major disaster.
Joshua Kurlantzick is a special correspondent for The New Republic.
Follow @tnr on Twitter.The Christian Science Monitor Theo quan điểm của tờ Monitor
Bài viết do Ban biên tập Monitor thực hiện
Ngày 23-3-2011
Cũng như tính kiên trì đã giúp Nhật Bản đối phó tốt với cuộc khủng hoảng hạt nhân, động đất, sóng thần, những phẩm chất khác có thể giúp họ trong giai đoạn hồi phục.
Ba bi kịch cùng giáng xuống – động đất, sóng thần, và thoát phóng xạ – vẫn buộc người Nhật Bản phải xử lý những việc căn bản là cứu hộ và cứu trợ, từ chấm dứt tình trạng mất điện toàn diện đến việc thu xếp chỗ ở cho 400.000 người mất nhà cửa, đến làm nguội các lò phản ứng hạt nhân đang nóng chảy.
Giai đoạn tiếp sau một thảm họa – phục hồi và tái thiết – chỉ mới bắt đầu. Người Nhật đáng được ngưỡng mộ qua hai phẩm chất mà họ đã thể hiện từ ngày 11 tháng 3 – sức chịu đựng và bình tĩnh. Nhưng để phục hồi và tái thiết, họ cần một loạt phẩm chất khác.
Sau đây là những đặc điểm tính cách có thể sẽ hữu dụng trong vài tuần sắp tới, dựa trên kinh nghiệm rút từ những thảm hoạ đã xảy ra trong quá khứ, trên toàn thế giới:
1. Lòng dũng cảm
Nỗi sợ hãi có thể làm tê liệt một xã hội vừa phải chịu thiên tai hay thảm họa do chính con người gây ra. Đã hẳn là cần rút ra những bài học để các sai lầm tương tự không lặp lại nữa – chẳng hạn như phải bảo đảm có đầy đủ thiết bị an toàn để chống lại một trận sóng thần khác hoặc ngăn ngừa tình trạng hỏng hóc của hệ thống làm mát trong các nhà máy điện hạt nhân.
Nhưng ngay cả những việc làm mang tính phòng ngừa như vậy cũng có thể bất khả thi một khi nỗi sợ hãi đến tê liệt còn tồn tại. Mỗi người đều cần hy vọng và cần chọn lưạ các giải pháp để vượt qua sang chấn và cùng hành động để phục hồi.
Nhật Bản cũng sẽ phải giải quyết nhu cầu tâm lý và tinh thần cho những người bị ảnh hưởng bởi các biến cố vừa qua. Nếu không, tâm lý “tôi là nạn nhân” sẽ lan tràn.
2. Có Mục Đích
Thảm hoạ thường buộc một cộng đồng phải tự định nghĩa lại mình hoặc tìm định hướng mới. Nhật Bản cũng không khác.
Một trong các ví dụ rõ nhất là thành phố Greensburg, bang Kansas, Hoa Kỳ. Thành phố nhỏ bé này đã bị quét sạch bởi một cơn lốc khủng khiếp năm 2007. Thay vì bỏ rơi thành phố, những người lãnh đạo đã quyết định tái xây dựng theo hướng “xanh”, áp dụng những ý tưởng (xanh) thích ứng về tăng trưởng và năng lượng bền vững. Thành phố New Orleans ở Hoa Kỳ sau trận lụt Katrina cũng vậy, họ triển khai những sáng tạo – như xây dựng các trường đặc cách (chartered school, tức trường công lập nhưng có quyền tự chủ tương đối – ND), xây nhà kiểu mới.
Nhật có thể lợi dụng thảm họa để tái định hình xã hội, đặc biệt là ở những địa phương bị ảnh hưởng bởi phóng xạ và sóng thần. Thí dụ, để đối phó với tình trạng dân số lão hóa và suy giảm, Nhật có thể nâng cao vai trò của phụ nữ trong xã hội, cho họ góp phần cống hiến nhiều hơn vào nền kinh tế. Và để tránh tình trạng kinh tế trì trệ thêm nữa, Nhật có thể tìm ra nhiều cách mới để thúc đẩy các phát kiến khoa học và đổi mới kỹ thuật.
3. Đoàn Kết
Nói chính trị Nhật mất đoàn kết chỉ là chưa đủ. Đất nước này đã thay đổi năm đời lãnh đạo trong vòng năm năm. Nhưng sự khác biệt giữa các lãnh đạo có vẻ như quá nhỏ nhặt so với những thách thức trước mắt.
Cho đến lúc này, Thủ Tướng Naoto Kan đã bộc lộ vẻ khiêm cung, trong sạch và tài lãnh đạo để có thể đoàn kết được các thành phần chính trị ngõ hầu kiếm đuợc đủ ngân khoản cho tiến trình phục hồi và cho việc tiến hành những cuộc cải cách lâu dài khác.
Bây giờ không phải là lúc chơi các trò chơi chính tri. Chính phủ sẽ cần hoặc tăng thuế hoặc bán trái phiếu để có khoản tiền ước tính khoảng 200-300 triệu dành cho tái xây dựng một số vùng phía đông bắc. Chỉ có một sự kích thích nhanh chóng mới giúp tránh được tình trạng suy trầm kinh tế.
Và khi thông qua những biện pháp như thế, các nhà chính trị có thể cho thấy họ có đủ ý chính trị để thanh toán những khoản nợ quốc gia khổng lồ, lớn gấp đôi nền kinh tế 5 ngàn tỷ USD của họ.
4. Bao dung
Thảm họa thường dẫn đến những chỉ trích, một số chỉ trích có thể là cần thiết để người ta có thể sửa sai, nhưng cũng có thể dẫn đến trò bới móc.
Chính quyền Washington chẳng hạn, cho đến nay vẫn còn phải đương đầu với những chỉ trích về nguyên nhân dẫn đến cuộc đại suy thoái 2007-2009 khiến cho rất nhiều sáng kiến cải cách – như là sửa đổi chính sách về nhà ở - bị gác lại.
Người Nhật đã bắt đầu quy lỗi cho sự chuẩn bị không đầy đủ. Họ cần phân biệt rõ giữa việc bắt các quan chức phải giải trình với việc tạo ra bầu không khí “săn phù thủy” vốn không đưa đến việc giải quyết các vấn đề thuộc về hệ thống.
5. Cởi mở
Người Nhật sửng sốt về sự tử tế của các quốc gia khác dành cho họ sau thiên tai. Trung Quốc và Nga chẳng hạn, đã cung cấp viện trợ, mặc dù có sự lạnh lùng gần đây đối với Tokyo. Và để hỗ trợ cho xuất khẩu của Nhật Bản, Nhóm G7 đã phối hợp với nhau can thiệp vào thị trường tiền tệ, ngăn chặn việc định giá đồng yên cao quá mức so với đồng đôla Mỹ.
Lòng biết ơn đối với viện trợ nước ngoài có thể góp phần mở cửa xã hội Nhật Bản – một xã hội vốn dĩ được tổ chức chặt chẽ và khép kín đối với những cách làm mới. Người Nhật có thể sẽ cởi mở hơn với những ý tưởng mới từ nước ngoài – kể cả từ lao động nhập cư – giúp quốc gia của họ hồi phục.
Những phẩm chất trên không chỉ cần cho việc phục hồi, mà còn cần thiết để Nhật Bản vượt qua được tình hình u ám bao phủ quốc gia này thậm chí từ trước khi động đất. Những lợi ích mà khủng hoảng mang lại có thể bắt đầu trước hết từ những lợi ích phát sinh trong quá trình vượt qua khủng hoảng.
Người dịch: Trần Hằng Nga
Hiệu đính: Thủy Trúc
Bài viết do Ban biên tập Monitor thực hiện
Ngày 23-3-2011
Cũng như tính kiên trì đã giúp Nhật Bản đối phó tốt với cuộc khủng hoảng hạt nhân, động đất, sóng thần, những phẩm chất khác có thể giúp họ trong giai đoạn hồi phục.
Ba bi kịch cùng giáng xuống – động đất, sóng thần, và thoát phóng xạ – vẫn buộc người Nhật Bản phải xử lý những việc căn bản là cứu hộ và cứu trợ, từ chấm dứt tình trạng mất điện toàn diện đến việc thu xếp chỗ ở cho 400.000 người mất nhà cửa, đến làm nguội các lò phản ứng hạt nhân đang nóng chảy.
Giai đoạn tiếp sau một thảm họa – phục hồi và tái thiết – chỉ mới bắt đầu. Người Nhật đáng được ngưỡng mộ qua hai phẩm chất mà họ đã thể hiện từ ngày 11 tháng 3 – sức chịu đựng và bình tĩnh. Nhưng để phục hồi và tái thiết, họ cần một loạt phẩm chất khác.
Sau đây là những đặc điểm tính cách có thể sẽ hữu dụng trong vài tuần sắp tới, dựa trên kinh nghiệm rút từ những thảm hoạ đã xảy ra trong quá khứ, trên toàn thế giới:
1. Lòng dũng cảm
Nỗi sợ hãi có thể làm tê liệt một xã hội vừa phải chịu thiên tai hay thảm họa do chính con người gây ra. Đã hẳn là cần rút ra những bài học để các sai lầm tương tự không lặp lại nữa – chẳng hạn như phải bảo đảm có đầy đủ thiết bị an toàn để chống lại một trận sóng thần khác hoặc ngăn ngừa tình trạng hỏng hóc của hệ thống làm mát trong các nhà máy điện hạt nhân.
Nhưng ngay cả những việc làm mang tính phòng ngừa như vậy cũng có thể bất khả thi một khi nỗi sợ hãi đến tê liệt còn tồn tại. Mỗi người đều cần hy vọng và cần chọn lưạ các giải pháp để vượt qua sang chấn và cùng hành động để phục hồi.
Nhật Bản cũng sẽ phải giải quyết nhu cầu tâm lý và tinh thần cho những người bị ảnh hưởng bởi các biến cố vừa qua. Nếu không, tâm lý “tôi là nạn nhân” sẽ lan tràn.
2. Có Mục Đích
Thảm hoạ thường buộc một cộng đồng phải tự định nghĩa lại mình hoặc tìm định hướng mới. Nhật Bản cũng không khác.
Một trong các ví dụ rõ nhất là thành phố Greensburg, bang Kansas, Hoa Kỳ. Thành phố nhỏ bé này đã bị quét sạch bởi một cơn lốc khủng khiếp năm 2007. Thay vì bỏ rơi thành phố, những người lãnh đạo đã quyết định tái xây dựng theo hướng “xanh”, áp dụng những ý tưởng (xanh) thích ứng về tăng trưởng và năng lượng bền vững. Thành phố New Orleans ở Hoa Kỳ sau trận lụt Katrina cũng vậy, họ triển khai những sáng tạo – như xây dựng các trường đặc cách (chartered school, tức trường công lập nhưng có quyền tự chủ tương đối – ND), xây nhà kiểu mới.
Nhật có thể lợi dụng thảm họa để tái định hình xã hội, đặc biệt là ở những địa phương bị ảnh hưởng bởi phóng xạ và sóng thần. Thí dụ, để đối phó với tình trạng dân số lão hóa và suy giảm, Nhật có thể nâng cao vai trò của phụ nữ trong xã hội, cho họ góp phần cống hiến nhiều hơn vào nền kinh tế. Và để tránh tình trạng kinh tế trì trệ thêm nữa, Nhật có thể tìm ra nhiều cách mới để thúc đẩy các phát kiến khoa học và đổi mới kỹ thuật.
3. Đoàn Kết
Nói chính trị Nhật mất đoàn kết chỉ là chưa đủ. Đất nước này đã thay đổi năm đời lãnh đạo trong vòng năm năm. Nhưng sự khác biệt giữa các lãnh đạo có vẻ như quá nhỏ nhặt so với những thách thức trước mắt.
Cho đến lúc này, Thủ Tướng Naoto Kan đã bộc lộ vẻ khiêm cung, trong sạch và tài lãnh đạo để có thể đoàn kết được các thành phần chính trị ngõ hầu kiếm đuợc đủ ngân khoản cho tiến trình phục hồi và cho việc tiến hành những cuộc cải cách lâu dài khác.
Bây giờ không phải là lúc chơi các trò chơi chính tri. Chính phủ sẽ cần hoặc tăng thuế hoặc bán trái phiếu để có khoản tiền ước tính khoảng 200-300 triệu dành cho tái xây dựng một số vùng phía đông bắc. Chỉ có một sự kích thích nhanh chóng mới giúp tránh được tình trạng suy trầm kinh tế.
Và khi thông qua những biện pháp như thế, các nhà chính trị có thể cho thấy họ có đủ ý chính trị để thanh toán những khoản nợ quốc gia khổng lồ, lớn gấp đôi nền kinh tế 5 ngàn tỷ USD của họ.
4. Bao dung
Thảm họa thường dẫn đến những chỉ trích, một số chỉ trích có thể là cần thiết để người ta có thể sửa sai, nhưng cũng có thể dẫn đến trò bới móc.
Chính quyền Washington chẳng hạn, cho đến nay vẫn còn phải đương đầu với những chỉ trích về nguyên nhân dẫn đến cuộc đại suy thoái 2007-2009 khiến cho rất nhiều sáng kiến cải cách – như là sửa đổi chính sách về nhà ở - bị gác lại.
Người Nhật đã bắt đầu quy lỗi cho sự chuẩn bị không đầy đủ. Họ cần phân biệt rõ giữa việc bắt các quan chức phải giải trình với việc tạo ra bầu không khí “săn phù thủy” vốn không đưa đến việc giải quyết các vấn đề thuộc về hệ thống.
5. Cởi mở
Người Nhật sửng sốt về sự tử tế của các quốc gia khác dành cho họ sau thiên tai. Trung Quốc và Nga chẳng hạn, đã cung cấp viện trợ, mặc dù có sự lạnh lùng gần đây đối với Tokyo. Và để hỗ trợ cho xuất khẩu của Nhật Bản, Nhóm G7 đã phối hợp với nhau can thiệp vào thị trường tiền tệ, ngăn chặn việc định giá đồng yên cao quá mức so với đồng đôla Mỹ.
Lòng biết ơn đối với viện trợ nước ngoài có thể góp phần mở cửa xã hội Nhật Bản – một xã hội vốn dĩ được tổ chức chặt chẽ và khép kín đối với những cách làm mới. Người Nhật có thể sẽ cởi mở hơn với những ý tưởng mới từ nước ngoài – kể cả từ lao động nhập cư – giúp quốc gia của họ hồi phục.
Những phẩm chất trên không chỉ cần cho việc phục hồi, mà còn cần thiết để Nhật Bản vượt qua được tình hình u ám bao phủ quốc gia này thậm chí từ trước khi động đất. Những lợi ích mà khủng hoảng mang lại có thể bắt đầu trước hết từ những lợi ích phát sinh trong quá trình vượt qua khủng hoảng.
Người dịch: Trần Hằng Nga
Hiệu đính: Thủy Trúc
Bản tiếng Việt © Ba Sàm 2011
-Khi hơi nước xua tan anhbasam
The Economist
Điện hạt nhân
Cuộc khủng hoảng Fukushima liệu có làm chững lại sự phát triển điện hạt nhân? Hoặc nó có khiến các nước hủy bỏ điện hạt nhân?
Ngày 24 tháng 3 năm 2011
Chưa có vụ tai nạn phóng xạ hạt nhân nào gây nỗi sợ hãi và hoang mang lan nhanh và lan rộng như lần này. Cho tới hôm nay, cuộc khủng hoảng tại nhà máy điện hạt nhân Fukushima 1 ở Nhật Bản bị sóng thần tàn phá hôm 11 tháng 3 dường chỉ gây ra thiệt hại nhỏ nếu không muốn nói tới thiệt hại lâu dài cho môi trường hay sức khỏe của dân chúng ngoại trừ ở khu vực gần nhà máy. Tình hình tại nhà máy sau nhiều lần tưởng như tiến triển khả quan hơn rồi nhiều lần diễn ra theo chiều hướng xấu đi thì nay đã gần như nằm trong tầm kiểm soát.
Nhưng trước mắt thì cuộc khủng hoảng còn lâu mới kết thúc. Nhiệt độ của ba lò phản ứng cùng lõi nhiên liệu hạt nhân bị tàn phá đến giờ này vẫn chưa được làm nguội hẳn và người ta đã phải sử dụng mọi phương tiện có trong tay để bơm nước vào bể chứa các bó thanh nhiên liệu đã qua sử dụng. Điều đang gây lúng túng là thực phẩm nhiễm phóng xạ đã được phát hiện thấy ở nơi nằm rất xa nhà máy tuy có thể vẫn chưa xuất hiện trong các chuỗi cửa hàng thực phẩm. Nước máy bị nhiễm xạ ở một nơi rất xa như Tokyo đang gây nhiều mối lo ngại.
Những tác động lâu dài hơn chắc chắn là sẽ có. Công việc dọn dẹp sẽ phải kéo dài trong vài mươi năm nữa. Một vùng cách ly vĩnh viễn rút cục sẽ không chỉ giới hạn ở khu vực xung quanh nhà máy. Những công nhân bị phơi nhiễm phóng xạ nghiêm trọng có nguy cơ bị các căn bệnh ung thư trong phần đời còn lại của họ (mặc dù có lẽ quãng đời đó cũng chẳng còn kéo dài được bao lâu). Bao giờ cũng vậy, mối lo lắng dài hạn, chẳng hạn như cảm giác hoang mang và sợ hãi, là một trong những điều mà điện hạt nhân được nêu ra trong những thảo luận về nguồn năng lượng trong tương lai.
Đối với rất nhiều chuyên gia môi trường thì điều ưu tiên phải làm là đặt vấn đề năng lượng hạt nhân ra khỏi các cuộc thảo luận nói trên một lần cho mãi mãi. Diễn đạt cho dễ hiểu là thế này: bạn không thể tin cậy vào cái thứ đó. Ở đâu đó đến một lúc nào đó rút cục các lò phản ứng sẽ tuột ra khỏi tầm kiểm soát. Chuyện ấy đã từng xảy ra tại Three Mile Island ở bang Pennsylvania hồi năm 1979. Chuyện ấy đã từng xảy ra ở Chernobyl hồi năm 1986. Bây giờ thì đến lượt ba lò phản ứng hạt nhân [tại Nhật Bản] và tưởng như người ta đã mệt mỏi vì tranh cãi nhau rồi (tháng Tư tới đây đã là năm thứ 25 ngày xảy ra vụ Chernobyl) thì bây giờ chuyện tranh cãi lại tái diễn). Tuy thảm họa này tại Nhật Bản không lớn như thảm họa Chernobyl, song cách nào đi nữa nó vẫn tồi tệ hơn vụ Three Mile Island – hầu như sánh ngang với Three Mile Islands nhưng lại thêm cái chuyện là bể chứa thanh nhiên liệu qua sử dụng đã bị tàn phá.
Đúng là nhà máy Fukushima 1 đã chịu thua một thảm họa thiên nhiên thuộc loại chỉ có thể được thấy mô tả trong Kinh thánh. Song lý lẽ này có hai mặt. Rõ ràng các nhà hoạch định chính sách hạt nhân đã không hiểu hết được những điều tồi tệ có thể xảy ra tại một bờ biển nằm trong một vùng ở độ cao thấp dễ xảy ra động đất; rồi còn một vấn đề nữa là sự kém cỏi trong hoạch định kế hoạch. Một lý do giải thích tại sao trong những năm gần đây Nhật Bản ngày càng tin tưởng vào điện hạt nhân ấy là các vụ xì căng đan từ trước tới nay đều dẫn đến những vụ từ chức còn các nhà hoạch định chính sách, các công ty điện và các nhà quản lý điện thì đều đưa ra viễn cảnh cải tổ. Theo một khảo sát của Văn phòng Nội các Nhật Bản, vào năm 2005 chỉ có một phần tư dân Nhật Bản cho rằng năng lượng hạt nhân là an toàn thì vào cuối năm ngoái tỉ lệ đó là trên 40%. Tìm ra địa điểm để xây các lò phản ứng mới hóa ra không phải là điều dễ dàng, mặc dù có thể không phải là không làm được, kết quả là các lò cũ vẫn tiếp tục hoạt động.
Đâu phải chỉ ở Nhật, ở đâu đó người ta cũng đang khơi lại sự hào hứng với kỹ nghệ này. Các số liệu của Hiệp hội Hạt Nhân Quốc tế (World Nuclear Association), một tổ chức thương mại, cho thấy có những nước đã bắt đầu lên kế hoạch và đề xuất xây dựng lò phản ứng hạt nhân có công suất còn cao hơn hiện nay. Bây giờ thì cơn hào hứng phát triển lò phản ứng hạt nhân nom có vẻ như đang co rụt lại rồi. Thậm chí có nước còn bàn tới việc thay thế các lò phản ứng hạt nhân.
Năm ngoái vụ một núi lửa phun tro làm đen kịt bầu trời của toàn châu Âu và một giếng khoan dầu ở Vịnh Mehico bị nổ đâu có gây ra phản ứng lan tràn đòi từ bỏ dầu mỏ
hoặc chuyện đi lại bằng máy bay. Điện hạt nhân còn lâu mới có tầm quan trọng căn bản đối với sự hoạt động của toàn thế giới như dầu mỏ và máy bay. Các lò phản ứng hạt nhân chỉ sản xuất 14% điện năng của thế giới và với tuổi thọ trung bình là khoảng 27 năm (xem biểu đồ) và tuổi thọ thiết kế điển hình là 40 năm thì rất nhiều lò phản ứng giờ đây cũng sắp đến lúc “nghỉ hưu” rồi. Trong một phần tư thế kỷ qua, thế giới luôn hào hứng với máy bay và khát dầu mỏ chứ đâu có khao khát nhiều cái chuyện xây nhà máy điện hạt nhân mới.
Chuyện này không phải đơn thuần do hậu quả trực tiếp của vụ Chernobyl. Xây nhà máy điện hạt nhân tốn rất nhiều tiền. Sau vụ Fukushima chắc chắn sẽ còn đắt hơn nữa do chỗ từ nay người ta chắc chắn sẽ ngần ngại cấp phép và chấp thuận ấy là chưa nói đến những chuyện khác nữa. Một vấn đề nữa giờ đây đã trở thành hiển nhiên, ấy là nếu một lò phản ứng gặp sự cố do sai lầm của người điều hành hoặc do thi công chất lượng kém, thế thì các lò phản ứng có thiết kế tương tự ở cách đó nửa vòng trái đất có thể phải đóng cửa. Đây không chỉ đơn thuần là một sự xác suất lý thuyết. Bảy lò phản ứng hạt nhân tại Đức vốn công khai được coi là an toàn cho đến hồi giữa tháng 3 vừa qua thì nay vừa bị đóng cửa. Nhiều người ta cho rằng ít nhất một số lò phản ứng hạt nhân sẽ không hoạt động trở lại nữa.
Và nếu nước Đức có phải làm chuyện này thì họ cũng sẽ chẳng phải chịu tổn thất gì nhiều. Trong lúc ngành điện hạt nhân chững lại sau vụ Chernobyl thì khí đốt thiên nhiên và các nguồn năng lượng tái sinh vẫn tiếp tục phát triển rất ấn tượng. Giá điện ở Đức có thể sẽ tăng, điều này trong chừng mực nào đó còn phụ thuộc vào giá khí đốt và khí thải carbon, bởi vì tuy xây mới nhà máy điện hạt nhân là điều tốn kém song các nhà máy cũ kỹ lạc hậu vẫn tiếp tục sản xuất ra điện với giá thành thấp. Nhưng đó sẽ không phải là ngày tận thế.
Giải pháp 14%
Như vậy là điện hạt nhân bị xem là nguy hiểm, không được nhiều người hưởng ứng, chi phí cao và đầy rủi ro. Điện hạt nhân có thể được thay thế tương đối dễ dàng và có thể từ bỏ nó mà không gây ra những thay đổi lớn trong cơ cấu hoạt động hiện nay của thế giới. Vậy thế giới sẽ ra sao nếu không có điện hạt nhân?
Câu trả lời rành mạch nhất là: trái đất sẽ nóng lên hơn một chút xíu. Các nhà máy phát điện trên thế giới vào năm 2009 đã thải ra khoảng 9 tỉ tấn carbon dioxide [CO2] trên tổng số 30 tỉ tấn do nền công nghiệp của thế giới thải ra và trên tổng số 50 tỉ tấn do toàn bộ thế giới thải ra, kể cả do tàn phá rừng và tác động của các loại nhiên liệu khí đốt khác. Nếu không có điện hạt nhân và bù vào đó là các nhiên liệu khác tùy theo tỉ lệ, thì lượng khí thải CO2 sẽ vào khoảng 11 tỉ tấn. Sự chênh lệch [giữa 9 tỉ tấn và 11 tỉ tấn] chỉ gần bằng tổng lượng khí thải CO2 của cả nước Đức và Nhật Bản thải ra hàng năm.
Để hiểu cho đúng khía cạnh này, năm 2010 Chương trình Môi trường của Liên Hợp Quốc đã ước tính là nếu thế giới muốn hạn chế sự ấm lên toàn cầu ở mức dưới 2°C thì lượng thải CO2 phải rút xuống còn 44 tỉ tấn vào năm 2020. Nếu mọi sự vẫn diễn ra bình thường như hiện nay thì lượng khí thải vào năm 2020 sẽ là từ 54 đến 60 tỉ tấn. Nếu các nước thực hiện được các kế hoạch đầy tham vọng do họ đề xuất trước Liên Hợp Quốc thì con số nói trên sẽ giảm xuống còn khoảng 49 tỉ tấn, như vậy còn lại “con số vênh” 5 tỉ tấn dường như không chắc có thể khắc phục được. Như vậy 2 tỉ tấn khí thải được giảm bớt nhờ dùng điện hạt nhân là không lớn, song nó có ý nghĩa.
Nói vậy nhưng việc rút lui hoàn toàn khỏi năng lượng hạt nhân là điều hiện nay không thể. Mặc dù Trung Quốc hiện có 77 lò phản ứng được xây dựng, hoạch định và bàn bạc tại những giai đoạn khác nhau song mới đây Trung Quốc đã nói rằng họ sẽ xem xét lại chương trình của mình sau hậu quả Fukushima, thế nhưng ít người hi vọng họ sẽ dừng hoàn toàn. Trung Quốc đang rất khát điện, mà cơn khát này chắc chắn sẽ còn tăng lên nữa. Hiện tại ngành điện của họ chủ yếu dùng than, song để cho có thể đa dạng hóa sản xuất điện lại vừa làm sạch không khí, kế hoạch 5 năm mới đây của Trung Quốc đã đặt mục tiêu phát triển tất cả các loại năng lượng không phải than, trong đó có năng lượng gió, khí đốt và hạt nhân. So với các nước khác, rất khó để nhận ra ở đất nước Trung Quốc sự phản đối của công luận và những chi phí không công khai bởi vì ở đất nước này người ta không bao giờ biết được chắc chắn cái quy trình phê duyệt của chính phủ.
Một số nước khác sẽ vẫn tiếp tục phát triển điện hạt nhân: Nga tuyên bố nước này thấy không có lý do gì để dừng kế hoạch xây dựng 10 lò phản ứng hạt nhân. Nhưng các quốc gia thuộc Tổ chức Hợp tác và Phát triển kinh tế (OECD) có thể sẽ rút lui hàng loạt khỏi công nghệ này do những thay đổi trong chính sách quốc gia và do sự phản đối ngày càng quyết liệt trong nước. Và dù cho Trung Quốc có tham vọng lớn thế nào đi nữa thì trước mắt các nước OECD vẫn đang sản xuất trên 80% điện năng của toàn thế giới.
Các nhà phân tích của ngân hàng Pháp Société Générale biện luận rằng nếu các nước giàu của OECD không xây thêm lò phản ứng hạt nhân và cho phép các lò đang hoạt động sẽ đóng cửa khi hết tuổi thọ quy định, thì từ năm 2010 đến 2030 các nước này chỉ thải thêm mỗi năm trung bình 860 triệu tấn khí thải carbon. Luận điểm này có lẽ chưa đánh giá đúng tác động của việc làm này tới toàn bộ hệ thống bởi vì nhà máy điện hạt nhân và các đập lớn là các nguồn phụ tải điện cơ bản duy nhất đáng tin cậy nói chung mà không sử dụng nhiên liệu hóa thạch. Mặc dù sản lượng điện sử dụng nguồn năng lượng tái tạo đã gia tăng nhanh chóng tại một số nước song bạn không thể chắc chắn gió sẽ thổi hay mặt trời sẽ chiếu sáng theo lệnh của bạn. Một phần lớn trong số sản lượng điện năng này có thể được giải quyết ổn thỏa nếu như các nguồn điện năng được đưa lên một mạng lưới điện đủ lớn, đủ vững chắc và thông minh, thế nhưng điều đó vẫn không thủ tiêu nhu cầu về phụ tải điện cơ bản [baseload].
Hầu hết các nghiên cứu đều cho rằng trong một hệ thống điện hoàn toàn không dùng đến than thì phụ tải cơ bản khi đó sẽ hoặc là từ các nhà máy điện hạt nhân hoặc là từ các nhà máy điện sử dụng nhiên liệu hóa thạch được trang bị công nghệ thu hồi và lưu giữ khí carbon (CCS: carbon capture and storage: khí thải carbon được thu hồi rồi được đem chôn an toàn dưới lòng đất). Tuy nhiên, CCS cho đến nay vẫn chưa chứng tỏ được bất cứ điều gì có thể gọi là ở quy mô cần thiết, vì thế việc triển khai CCS đầy đủ để thay thế các nhà máy điện hạt nhân đang hoạt động hoặc dự kiến sẽ xây, sẽ là một đòi hỏi quá cao. Và một công chúng thù địch với kỹ thuật hạt nhân ngạo mạn có khi sẽ lại phản đối cái kho khổng lồ dưới lòng đất lưu giữ một loại khí có khả năng gây ngạt. Cái thái độ kiểu như “chôn ở đâu thì chôn nhưng hãy chừa chỗ sân sau nhà tôi ra” đã bắt đầu tác động tới một số dự án thí điểm.
Nhà máy Yankee đáng nguyền rủa ở Vermont
Mỹ là nước dẫn đầu thế giới về lắp đặt nhà máy điện hạt nhân và có thể cũng là nước đi đầu thế giới trong việc từ bỏ công nghệ này. Năm 2007 Quốc hội Mỹ đã đồng ý bảo lãnh các khoản vay vốn để sản xuất điện hạt nhân; kể từ năm đó đã có khoảng 28 đơn đề nghị xây dựng nhà máy mới. Trong thông điệp Liên bang hồi tháng 1 năm 2010 Barack Obama cam kết sẽ xây dựng một “thế hệ mới các nhà máy điện hạt nhân an toàn hơn, sạch hơn”. Nhưng ngay cả trước khi vụ Fukushima xảy ra thì điều này có lẽ đang ngày càng trở nên không chắc thành công. Suy thoái kinh tế đã ảnh hưởng nặng nề tới lượng cầu. Khí đốt đá phiến [shale gas: khí thiên nhiên ở trong các vỉa đá] ngày càng dễ kiếm đã đem lại một khả năng lựa chọn giá thành rẻ và đánh tin cậy thay cho điện sản xuất bằng nhiên liệu trong nước. Trước khi có luật về khí thải và cùng với luật đó là sự cho phép mua bán hạn mức khí thải carbon thì người ta đã ưu tiên lựa chọn điện hạt nhân.
Mỹ hiện nay chỉ có hai lò phản ứng đang trong quá trình thi công, cả hai đều chưa có sự phê chuẩn chính thức (lò phản ứng thứ ba đã được phê chuẩn dưới thời tổng thống tiền nhiệm của Obama sau đó bị tạm ngừng và nay cũng đang trong quá trình thi công). Ít ai trong ngành này cho là sẽ có thêm nhiều lò phản ứng khác được xây dựng. Hiện nay có khoảng 20 nhà máy đã nộp đơn cho chính phủ xin gia hạn giấy phép và trong thời gian ngắn sẽ có 15 đơn nữa. Ủy ban Quản lý điện Hạt nhân đã cấp gia hạn giấy phép cho 64 nhà máy, gần đây nhất vào ngày 21 tháng 3 là nhà máy Yankee ở Vermont, đây là nhà máy có thiết kế và năm chế tạo giống như nhà máy ở Fukushima. Người dân ở Vermont đã nhân sự giống nhau này khơi lại tinh thần phản đối mạnh mẽ đòi nhà máy phải đóng cửa. Sự phản đối trong tiểu bang này có thể sẽ còn tiếp tục trong nhiều năm tới.
Tại Nhật Bản, nơi mà điện hạt nhân cung ứng 30% điện năng của đất nước thì sự tranh cãi có thể còn phức tạp hơn người đứng ngoài hình dung. Tại Nhật Bản, nỗi lo lắng hạt nhân xuất phát nhiều từ cái cách ngành công nghiệp này được điều hành chứ không phải là do bản chất công nghệ. Người Nhật tức giận vì những viên chức quan liêu và công ty TEPCO, công ty sở hữu nhà máy Fukushima 1, từ lâu đã có tiếng tăm là yếu kém trong các tiêu chuẩn an toàn và hay có những hành động che giấu. “Amakudari [tiếng Nhật có nghĩa là “hạ cánh vàng”] là giết người,” mới đây một nhà cải cách nổi tiếng đã phải thốt lên như vậy khi ông nói tới những quan chức sau khi nghỉ hưu “từ trên trời rơi xuống” được xếp vào những vị trí nhàn hạ trong các ngành mà họ trước đây từng quản lý. Vì thế mặc dù Nhật Bản có thể rút lui dần dần rất nhiều lò phản ứng hạt nhân đã cũ, song công chúng vẫn có thể chấp nhận điện hạt nhân miễn đó là nhà máy mới, tốt hơn và có bộ máy quản lý được họ tin tưởng.
Các nước thuộc Liên minh châu Âu (EU) như Áo, Đan Mạch, Hy Lạp, Ai Len và Bồ Đào Nha phản đối hạt nhân rất dữ, song EU xét như một tập thể có lẽ sẽ không đi theo con đường của các nước này. Phản ứng của EU trước vụ Fukushima là yêu cầu các nước thành viên “kiểm tra khả năng chịu đựng” của các lò phản ứng hạt nhân của mình. Anh, Cộng hòa Séc và Phần Lan hi vọng sẽ sớm xây thêm một số lò phản ứng hạt nhân mới. Phần Lan và Pháp, hai quốc gia có tỉ lệ điện hạt nhân cao nhất so với bất kỳ một quốc gia lớn nào khác, mỗi nước đều đang xây dựng một nhà máy điện hạt nhân theo thiết kế Lò phản ứng kiểu châu Âu được làm nguội bằng nước nén (EPR) do hãng AREVA của Pháp chế tạo. Các kế hoạch xây dựng có thể bị hoãn hoặc bị thu nhỏ, song dừng toàn bộ là điều khó xảy ra.
Riêng Pháp dường như vẫn kiên quyết ủng hộ điện hạt nhân. Ngành điện hạt nhân của Pháp thậm chí còn xem Fukushima như là một cơ hội. Lò phản ứng hạt nhân kiểu EPR được quảng cáo là an toàn đặc biệt: giá như từ những lo ngại về an toàn người ta có thể biến việc xây dựng các lò kiểu EPR thành một trường hợp quy chuẩn duy nhất thì như thế càng tốt. Người Anh, người Séc và người Phần Lan đang cân nhắc một thiết kế của công ty Westinghouse của Mỹ (người Phần Lan ngoài ra còn đang xem xét một thiết kế của Hàn Quốc), tất cả các nước này đều không muốn trở thành những khách hàng tù binh, nhưng dù thế nào thì có thể họ sẽ chọn lò EPR.
Không ngạc nhiên khi nước thuộc châu Âu dễ giao động nhất trong các vấn đề hạt nhân từ trước tới nay chính là nước Đức, ở đất nước này kỹ thuật hùng mạnh và tình cảm chống hạt nhân từ lâu đã dễ dàng chung sống cùng nhau. Vào năm 2002, chính phủ trung-tả khi ấy đã tuyên bố sẽ giảm dần điện hạt nhân cho tới năm 2022. Năm ngoái, chính phủ trung-hữu đương nhiệm đã gia hạn thêm tám năm nữa cho bảy lò phản ứng hạt nhân già nua đã hết tuổi thọ. Phản ứng trước vụ Fukushima, Đức đã lại đóng cửa tất cả bảy lò đó, trước tiên là trong vòng ba tháng.
Chuyển sang khí đốt
Một số hoặc tất cả các nhà máy nói trên có thể sẽ không hoạt động trở lại. Nếu không một nhà máy nào hoạt động trở lại, khi ấy theo Stefan Wächter làm việc tại hãng nghiên cứu Point Carbon thì lượng khí thải CO2 sẽ tăng thêm 435 triệu tấn trong mười năm cho tới năm 2020. Nghiên cứu của ngân hàng Đức Deutsche Bank đưa giả thuyết là vào năm 2022 nước Đức sẽ phải sản xuất thêm ít nhất 23 tỉ oát điện bằng nhiên liệu khí đốt. Nhà máy điện sử dụng nhiên liệu khí đốt là giải pháp đối phó ngắn hạn diễn ra tự nhiên một phần bởi vì lưới điện của Đức không thể tiếp nhận thêm được nữa điện năng được sản xuất từ các nguồn năng lượng tái tạo (Đức đã có rất nhiều) vì lưới điện đã đồng thời đạt tới mức đỉnh lẫn mức đáy và ngoài ra còn vì một số nguồn năng tái tạo cần được xuất khẩu ra nước ngoài. Tuy vậy, nhu cầu điện năng sản xuất từ các nguồn năng lượng tái tạo tại những quốc gia khác có thể gia tăng khi việc nước Đức sử dụng nhiều hơn nhiên liệu hóa thạch sẽ làm tăng giá khí thải carbon của hệ thống kinh doanh hạn mức khí thải carbon của châu Âu [emissions-trading scheme: kế hoạch khuyến khích cắt giảm khí thải theo đó các doanh nghiệp chỉ được thải khí trong hạn mức ở một thời gian cho phép. Các doanh nghiệp thải nhiều hơn hạn mức cho phép phải mua hạn mức hoặc quyền thải khí từ các doanh nghiệp thải ít hơn - ND].
Trong quá trình có thể chuyển sang khí đốt, nước Đức sẽ là hình ảnh của thế giới có thể được coi là hậu Fukushima. Ở bất kỳ đất nước nào nơi điện hạt nhân đem lại điện năng ít hơn mong đợi thì khí đốt trong ngắn hạn là nhiên liệu ưa thích để bù đắp sự thiếu hụt. Phân tích của ngân hàng Société Générale thừa nhận rằng việc các nước OECD rút lui hoàn toàn khỏi hạt nhân sẽ làm tăng lượng cầu khí đốt ở mức hơn 400 tỉ mét khối mỗi năm vào năm 2045.
Ngân hàng Société Générale cho là sự giảm bớt sản lượng điện hạt nhân ở Mỹ và Canada có thể được bù đắp bằng khí đốt sản xuất trong nước, phản ánh một cuộc cách mạng khí đá phiến thực sự tại đây. Các quốc gia còn lại trên thế giới sẽ hoặc là mua khí hóa lỏng (LNG) hoặc mua khí đốt vận chuyển qua đường ống, một viễn cảnh mà các mối quan hệ với nước Nga đã khiến cho một số nước khó chịu. Mối quan ngại an ninh năng lượng đã phần nào giải thích tại sao nước Đức đã quyết định hoãn việc cắt giảm các nhà máy điện hạt nhân. Giờ đây Đức và các nước châu Âu khác có thể mua rất nhiều khí đốt của Nga. Đối với nước Nga thì một trong những điều thu hút họ tiếp tục với điện hạt nhân ấy là điều đó cho phép họ để dành khí đốt cho xuất khẩu.
Song, một châu Âu dùng nhiều khí đốt hơn có thể không cần phải lo lắng quá nhiều về nguồn cung cấp an toàn. Ít nhất trong ngắn hạn sẽ có thừa thãi khí hóa lỏng (LNG) bởi vì sản lượng lúc đầu dự định dành để phục vụ nước Mỹ thì nay mục đích đó không còn cần thiết nữa. Đây là tin vui cho châu Âu và Nhật Bản là những nước trong ngắn hạn sẽ cần khí đốt và dầu lửa để bù đắp sản lượng bị tổn thất tại Fukushima và các nhà máy điện hạt nhân khác bị đóng cửa sau thảm họa động đất, bất chấp những lựa chọn dài hạn của nước Nhật.
Một số người kỳ vọng là sự dư thừa khí đốt sẽ kéo dài cho tới hết những năm 2010 bởi vì đã có những nguồn cung cấp mới. Số khác lo ngại hoặc hi vọng rằng thị trường [khí đốt] có thể chẳng mấy chốc sẽ xiết chặt. Paul McConnell làm việc tại hãng Wood Mackenzie cho rằng nếu Trung Quốc muốn thực hiện được cam kết cắt giảm 40% lượng khí thải của nền kinh tế vào năm 2020 thì nước này sẽ phải cần rất nhiều khí đốt chứ không phải như hiện nay họ đang dự tính. Nếu nguồn cung cấp điện từ các nhà máy điện hạt nhân giảm đi thì lập luận trên lại càng đúng. Nhưng cho dù nguồn cung khí đốt có thể xiết chặt thì theo tất cả các đánh giá thì vẫn còn rất nhiều nguồn cung cấp khí đốt trong trung hạn tới dài hạn.
Về lâu dài không phải tất cả chúng ta đều chết
Khí đốt sẽ là kẻ đầu tiên dành chiến thắng trong một thế giới giảm bớt điện hạt nhân. Song, các nguồn năng lượng tái tạo cũng có thể làm được điều tương tự. Khi khí đốt rẻ và
dồi dào thay thế than trong sản xuất điện thì thông thường khí đốt rẻ hơn năng lượng tái tạo rất nhiều trên phương diện giảm lượng khí thải. Nhưng khi khí đốt thay thế năng lượng hạt nhân thì nó lại làm tăng lượng khí thải. Vì thế mọi quốc gia thực sự muốn giải quyết vấn đề biến đổi khí hậu sẽ đều muốn có nhiều hơn nữa sự sản xuất điện mà không dùng đến nhiên liệu hóa thạch ở đâu đó trong hệ thống của nó. Nguồn năng lượng tái tạo sẽ tìm thấy một xu hướng rõ ràng hơn trong phân khúc đó của thị trường.
Dù cuộc khủng hoảng tại nhà máy điện hạt nhân Fukushima 1 có gây ra những điều đau đớn thì cuộc khủng hoảng này tự nó không phải là lý do để thế giới phải thay đổi chính sách năng lượng. Tác động tới sức khỏe con người về lâu dài có lẽ là không lớn. Than, với lượng khí lưu huỳnh, thủy ngân và muội thải ra sẽ còn giết chết nhiều người hơn tính theo mỗi kilowatt so với điện hạt nhân. Song, xét như là một cơ hội thì việc suy nghĩ kỹ càng về cuộc khủng hoảng này là điều đáng hoan nghênh.
Một dự án năng lượng, giống như mọi dự án khác, là một cái giỏ chứa rủi ro: rủi ro về sự an toàn của nguồn cung, rủi ro chi phí và rủi ro tác hại môi trường. Nỗi sợ hãi và hoang mang cũng như chất phóng xạ i-ôt-131 mà phản ứng hạt nhân tất yếu tạo ra chắc chắn đã làm méo mó nhận thức của con người về các rủi ro nói trên. Cái nhìn dài hạn nhắm tới những gì điện hạt nhân đem lại ngoài những rủi ro nói trên, sẽ xua tan nỗi sợ hãi và hoang mang.
Trong 40 năm tới, có bốn điều được thấy rõ ràng. Con người sẽ mạnh khỏe hơn và khí hậu sẽ ít xảy ra biến đổi hơn nếu thế giới sử dụng than ít đi thật nhiều; điều này đòi hỏi phải có loại năng lượng hiệu quả hơn, phải sản xuất điện năng nhiều hơn nữa bằng những nguồn năng lượng tái tạo và một mạng lưới điện tốt hơn, tất cả những điều này còn cho phép đảm bảo an ninh năng lượng tốt hơn; đẩy mạnh nghiên cứu nhiều hơn nữa; và nguồn cung cấp khí đốt nhiều hơn và đáng tin cậy hơn so với cách đây chỉ mươi năm, sẽ góp phần làm giảm chi phí do biến đổi khí hậu. Bởi vì điện hạt nhân tránh được khí thải carbon cho nên loại bỏ điện hạt nhân sẽ khiến cho chúng ta gặp khó khăn hơn trong kiểm soát khí hậu. Nhưng bởi vì điện hạt nhân đòi hỏi vốn đầu tư nhiều hơn và nhiều rủi ro mang tính hệ thống hơn, cho nên hãn hữu điện hạt nhân mới phát triển ngoài ở một vài quốc gia. Điện hạt nhân sẽ không biến mất, nhưng nó bắt buộc trong chừng mực nào đó tiếp tục là một tiết mục phụ, dẫu rằng mỗi khi xảy ra sự cố thì nó lại trở thành tiết mục chính.
Người dịch: Phạm Anh Tuấn
Bản tiếng Việt © Ba Sàm 2011
-TÁC ĐỘNG CỦA THẢM HỌA HẠT NHÂN TẠI NHẬT BẢN ĐỐI VỚI CHÍNH SÁCH HẠT NHÂN CỦA TRUNG QUỐC anhbasam
Điện hạt nhân
Cuộc khủng hoảng Fukushima liệu có làm chững lại sự phát triển điện hạt nhân? Hoặc nó có khiến các nước hủy bỏ điện hạt nhân?
Ngày 24 tháng 3 năm 2011
Chưa có vụ tai nạn phóng xạ hạt nhân nào gây nỗi sợ hãi và hoang mang lan nhanh và lan rộng như lần này. Cho tới hôm nay, cuộc khủng hoảng tại nhà máy điện hạt nhân Fukushima 1 ở Nhật Bản bị sóng thần tàn phá hôm 11 tháng 3 dường chỉ gây ra thiệt hại nhỏ nếu không muốn nói tới thiệt hại lâu dài cho môi trường hay sức khỏe của dân chúng ngoại trừ ở khu vực gần nhà máy. Tình hình tại nhà máy sau nhiều lần tưởng như tiến triển khả quan hơn rồi nhiều lần diễn ra theo chiều hướng xấu đi thì nay đã gần như nằm trong tầm kiểm soát.Nhưng trước mắt thì cuộc khủng hoảng còn lâu mới kết thúc. Nhiệt độ của ba lò phản ứng cùng lõi nhiên liệu hạt nhân bị tàn phá đến giờ này vẫn chưa được làm nguội hẳn và người ta đã phải sử dụng mọi phương tiện có trong tay để bơm nước vào bể chứa các bó thanh nhiên liệu đã qua sử dụng. Điều đang gây lúng túng là thực phẩm nhiễm phóng xạ đã được phát hiện thấy ở nơi nằm rất xa nhà máy tuy có thể vẫn chưa xuất hiện trong các chuỗi cửa hàng thực phẩm. Nước máy bị nhiễm xạ ở một nơi rất xa như Tokyo đang gây nhiều mối lo ngại.
Những tác động lâu dài hơn chắc chắn là sẽ có. Công việc dọn dẹp sẽ phải kéo dài trong vài mươi năm nữa. Một vùng cách ly vĩnh viễn rút cục sẽ không chỉ giới hạn ở khu vực xung quanh nhà máy. Những công nhân bị phơi nhiễm phóng xạ nghiêm trọng có nguy cơ bị các căn bệnh ung thư trong phần đời còn lại của họ (mặc dù có lẽ quãng đời đó cũng chẳng còn kéo dài được bao lâu). Bao giờ cũng vậy, mối lo lắng dài hạn, chẳng hạn như cảm giác hoang mang và sợ hãi, là một trong những điều mà điện hạt nhân được nêu ra trong những thảo luận về nguồn năng lượng trong tương lai.
Đối với rất nhiều chuyên gia môi trường thì điều ưu tiên phải làm là đặt vấn đề năng lượng hạt nhân ra khỏi các cuộc thảo luận nói trên một lần cho mãi mãi. Diễn đạt cho dễ hiểu là thế này: bạn không thể tin cậy vào cái thứ đó. Ở đâu đó đến một lúc nào đó rút cục các lò phản ứng sẽ tuột ra khỏi tầm kiểm soát. Chuyện ấy đã từng xảy ra tại Three Mile Island ở bang Pennsylvania hồi năm 1979. Chuyện ấy đã từng xảy ra ở Chernobyl hồi năm 1986. Bây giờ thì đến lượt ba lò phản ứng hạt nhân [tại Nhật Bản] và tưởng như người ta đã mệt mỏi vì tranh cãi nhau rồi (tháng Tư tới đây đã là năm thứ 25 ngày xảy ra vụ Chernobyl) thì bây giờ chuyện tranh cãi lại tái diễn). Tuy thảm họa này tại Nhật Bản không lớn như thảm họa Chernobyl, song cách nào đi nữa nó vẫn tồi tệ hơn vụ Three Mile Island – hầu như sánh ngang với Three Mile Islands nhưng lại thêm cái chuyện là bể chứa thanh nhiên liệu qua sử dụng đã bị tàn phá.
Đúng là nhà máy Fukushima 1 đã chịu thua một thảm họa thiên nhiên thuộc loại chỉ có thể được thấy mô tả trong Kinh thánh. Song lý lẽ này có hai mặt. Rõ ràng các nhà hoạch định chính sách hạt nhân đã không hiểu hết được những điều tồi tệ có thể xảy ra tại một bờ biển nằm trong một vùng ở độ cao thấp dễ xảy ra động đất; rồi còn một vấn đề nữa là sự kém cỏi trong hoạch định kế hoạch. Một lý do giải thích tại sao trong những năm gần đây Nhật Bản ngày càng tin tưởng vào điện hạt nhân ấy là các vụ xì căng đan từ trước tới nay đều dẫn đến những vụ từ chức còn các nhà hoạch định chính sách, các công ty điện và các nhà quản lý điện thì đều đưa ra viễn cảnh cải tổ. Theo một khảo sát của Văn phòng Nội các Nhật Bản, vào năm 2005 chỉ có một phần tư dân Nhật Bản cho rằng năng lượng hạt nhân là an toàn thì vào cuối năm ngoái tỉ lệ đó là trên 40%. Tìm ra địa điểm để xây các lò phản ứng mới hóa ra không phải là điều dễ dàng, mặc dù có thể không phải là không làm được, kết quả là các lò cũ vẫn tiếp tục hoạt động.
Đâu phải chỉ ở Nhật, ở đâu đó người ta cũng đang khơi lại sự hào hứng với kỹ nghệ này. Các số liệu của Hiệp hội Hạt Nhân Quốc tế (World Nuclear Association), một tổ chức thương mại, cho thấy có những nước đã bắt đầu lên kế hoạch và đề xuất xây dựng lò phản ứng hạt nhân có công suất còn cao hơn hiện nay. Bây giờ thì cơn hào hứng phát triển lò phản ứng hạt nhân nom có vẻ như đang co rụt lại rồi. Thậm chí có nước còn bàn tới việc thay thế các lò phản ứng hạt nhân.
Năm ngoái vụ một núi lửa phun tro làm đen kịt bầu trời của toàn châu Âu và một giếng khoan dầu ở Vịnh Mehico bị nổ đâu có gây ra phản ứng lan tràn đòi từ bỏ dầu mỏ
hoặc chuyện đi lại bằng máy bay. Điện hạt nhân còn lâu mới có tầm quan trọng căn bản đối với sự hoạt động của toàn thế giới như dầu mỏ và máy bay. Các lò phản ứng hạt nhân chỉ sản xuất 14% điện năng của thế giới và với tuổi thọ trung bình là khoảng 27 năm (xem biểu đồ) và tuổi thọ thiết kế điển hình là 40 năm thì rất nhiều lò phản ứng giờ đây cũng sắp đến lúc “nghỉ hưu” rồi. Trong một phần tư thế kỷ qua, thế giới luôn hào hứng với máy bay và khát dầu mỏ chứ đâu có khao khát nhiều cái chuyện xây nhà máy điện hạt nhân mới.Chuyện này không phải đơn thuần do hậu quả trực tiếp của vụ Chernobyl. Xây nhà máy điện hạt nhân tốn rất nhiều tiền. Sau vụ Fukushima chắc chắn sẽ còn đắt hơn nữa do chỗ từ nay người ta chắc chắn sẽ ngần ngại cấp phép và chấp thuận ấy là chưa nói đến những chuyện khác nữa. Một vấn đề nữa giờ đây đã trở thành hiển nhiên, ấy là nếu một lò phản ứng gặp sự cố do sai lầm của người điều hành hoặc do thi công chất lượng kém, thế thì các lò phản ứng có thiết kế tương tự ở cách đó nửa vòng trái đất có thể phải đóng cửa. Đây không chỉ đơn thuần là một sự xác suất lý thuyết. Bảy lò phản ứng hạt nhân tại Đức vốn công khai được coi là an toàn cho đến hồi giữa tháng 3 vừa qua thì nay vừa bị đóng cửa. Nhiều người ta cho rằng ít nhất một số lò phản ứng hạt nhân sẽ không hoạt động trở lại nữa.
Và nếu nước Đức có phải làm chuyện này thì họ cũng sẽ chẳng phải chịu tổn thất gì nhiều. Trong lúc ngành điện hạt nhân chững lại sau vụ Chernobyl thì khí đốt thiên nhiên và các nguồn năng lượng tái sinh vẫn tiếp tục phát triển rất ấn tượng. Giá điện ở Đức có thể sẽ tăng, điều này trong chừng mực nào đó còn phụ thuộc vào giá khí đốt và khí thải carbon, bởi vì tuy xây mới nhà máy điện hạt nhân là điều tốn kém song các nhà máy cũ kỹ lạc hậu vẫn tiếp tục sản xuất ra điện với giá thành thấp. Nhưng đó sẽ không phải là ngày tận thế.
Giải pháp 14%
Như vậy là điện hạt nhân bị xem là nguy hiểm, không được nhiều người hưởng ứng, chi phí cao và đầy rủi ro. Điện hạt nhân có thể được thay thế tương đối dễ dàng và có thể từ bỏ nó mà không gây ra những thay đổi lớn trong cơ cấu hoạt động hiện nay của thế giới. Vậy thế giới sẽ ra sao nếu không có điện hạt nhân?
Câu trả lời rành mạch nhất là: trái đất sẽ nóng lên hơn một chút xíu. Các nhà máy phát điện trên thế giới vào năm 2009 đã thải ra khoảng 9 tỉ tấn carbon dioxide [CO2] trên tổng số 30 tỉ tấn do nền công nghiệp của thế giới thải ra và trên tổng số 50 tỉ tấn do toàn bộ thế giới thải ra, kể cả do tàn phá rừng và tác động của các loại nhiên liệu khí đốt khác. Nếu không có điện hạt nhân và bù vào đó là các nhiên liệu khác tùy theo tỉ lệ, thì lượng khí thải CO2 sẽ vào khoảng 11 tỉ tấn. Sự chênh lệch [giữa 9 tỉ tấn và 11 tỉ tấn] chỉ gần bằng tổng lượng khí thải CO2 của cả nước Đức và Nhật Bản thải ra hàng năm.
Để hiểu cho đúng khía cạnh này, năm 2010 Chương trình Môi trường của Liên Hợp Quốc đã ước tính là nếu thế giới muốn hạn chế sự ấm lên toàn cầu ở mức dưới 2°C thì lượng thải CO2 phải rút xuống còn 44 tỉ tấn vào năm 2020. Nếu mọi sự vẫn diễn ra bình thường như hiện nay thì lượng khí thải vào năm 2020 sẽ là từ 54 đến 60 tỉ tấn. Nếu các nước thực hiện được các kế hoạch đầy tham vọng do họ đề xuất trước Liên Hợp Quốc thì con số nói trên sẽ giảm xuống còn khoảng 49 tỉ tấn, như vậy còn lại “con số vênh” 5 tỉ tấn dường như không chắc có thể khắc phục được. Như vậy 2 tỉ tấn khí thải được giảm bớt nhờ dùng điện hạt nhân là không lớn, song nó có ý nghĩa.
Nói vậy nhưng việc rút lui hoàn toàn khỏi năng lượng hạt nhân là điều hiện nay không thể. Mặc dù Trung Quốc hiện có 77 lò phản ứng được xây dựng, hoạch định và bàn bạc tại những giai đoạn khác nhau song mới đây Trung Quốc đã nói rằng họ sẽ xem xét lại chương trình của mình sau hậu quả Fukushima, thế nhưng ít người hi vọng họ sẽ dừng hoàn toàn. Trung Quốc đang rất khát điện, mà cơn khát này chắc chắn sẽ còn tăng lên nữa. Hiện tại ngành điện của họ chủ yếu dùng than, song để cho có thể đa dạng hóa sản xuất điện lại vừa làm sạch không khí, kế hoạch 5 năm mới đây của Trung Quốc đã đặt mục tiêu phát triển tất cả các loại năng lượng không phải than, trong đó có năng lượng gió, khí đốt và hạt nhân. So với các nước khác, rất khó để nhận ra ở đất nước Trung Quốc sự phản đối của công luận và những chi phí không công khai bởi vì ở đất nước này người ta không bao giờ biết được chắc chắn cái quy trình phê duyệt của chính phủ. Một số nước khác sẽ vẫn tiếp tục phát triển điện hạt nhân: Nga tuyên bố nước này thấy không có lý do gì để dừng kế hoạch xây dựng 10 lò phản ứng hạt nhân. Nhưng các quốc gia thuộc Tổ chức Hợp tác và Phát triển kinh tế (OECD) có thể sẽ rút lui hàng loạt khỏi công nghệ này do những thay đổi trong chính sách quốc gia và do sự phản đối ngày càng quyết liệt trong nước. Và dù cho Trung Quốc có tham vọng lớn thế nào đi nữa thì trước mắt các nước OECD vẫn đang sản xuất trên 80% điện năng của toàn thế giới.
Các nhà phân tích của ngân hàng Pháp Société Générale biện luận rằng nếu các nước giàu của OECD không xây thêm lò phản ứng hạt nhân và cho phép các lò đang hoạt động sẽ đóng cửa khi hết tuổi thọ quy định, thì từ năm 2010 đến 2030 các nước này chỉ thải thêm mỗi năm trung bình 860 triệu tấn khí thải carbon. Luận điểm này có lẽ chưa đánh giá đúng tác động của việc làm này tới toàn bộ hệ thống bởi vì nhà máy điện hạt nhân và các đập lớn là các nguồn phụ tải điện cơ bản duy nhất đáng tin cậy nói chung mà không sử dụng nhiên liệu hóa thạch. Mặc dù sản lượng điện sử dụng nguồn năng lượng tái tạo đã gia tăng nhanh chóng tại một số nước song bạn không thể chắc chắn gió sẽ thổi hay mặt trời sẽ chiếu sáng theo lệnh của bạn. Một phần lớn trong số sản lượng điện năng này có thể được giải quyết ổn thỏa nếu như các nguồn điện năng được đưa lên một mạng lưới điện đủ lớn, đủ vững chắc và thông minh, thế nhưng điều đó vẫn không thủ tiêu nhu cầu về phụ tải điện cơ bản [baseload].
Hầu hết các nghiên cứu đều cho rằng trong một hệ thống điện hoàn toàn không dùng đến than thì phụ tải cơ bản khi đó sẽ hoặc là từ các nhà máy điện hạt nhân hoặc là từ các nhà máy điện sử dụng nhiên liệu hóa thạch được trang bị công nghệ thu hồi và lưu giữ khí carbon (CCS: carbon capture and storage: khí thải carbon được thu hồi rồi được đem chôn an toàn dưới lòng đất). Tuy nhiên, CCS cho đến nay vẫn chưa chứng tỏ được bất cứ điều gì có thể gọi là ở quy mô cần thiết, vì thế việc triển khai CCS đầy đủ để thay thế các nhà máy điện hạt nhân đang hoạt động hoặc dự kiến sẽ xây, sẽ là một đòi hỏi quá cao. Và một công chúng thù địch với kỹ thuật hạt nhân ngạo mạn có khi sẽ lại phản đối cái kho khổng lồ dưới lòng đất lưu giữ một loại khí có khả năng gây ngạt. Cái thái độ kiểu như “chôn ở đâu thì chôn nhưng hãy chừa chỗ sân sau nhà tôi ra” đã bắt đầu tác động tới một số dự án thí điểm.
Nhà máy Yankee đáng nguyền rủa ở Vermont
Mỹ là nước dẫn đầu thế giới về lắp đặt nhà máy điện hạt nhân và có thể cũng là nước đi đầu thế giới trong việc từ bỏ công nghệ này. Năm 2007 Quốc hội Mỹ đã đồng ý bảo lãnh các khoản vay vốn để sản xuất điện hạt nhân; kể từ năm đó đã có khoảng 28 đơn đề nghị xây dựng nhà máy mới. Trong thông điệp Liên bang hồi tháng 1 năm 2010 Barack Obama cam kết sẽ xây dựng một “thế hệ mới các nhà máy điện hạt nhân an toàn hơn, sạch hơn”. Nhưng ngay cả trước khi vụ Fukushima xảy ra thì điều này có lẽ đang ngày càng trở nên không chắc thành công. Suy thoái kinh tế đã ảnh hưởng nặng nề tới lượng cầu. Khí đốt đá phiến [shale gas: khí thiên nhiên ở trong các vỉa đá] ngày càng dễ kiếm đã đem lại một khả năng lựa chọn giá thành rẻ và đánh tin cậy thay cho điện sản xuất bằng nhiên liệu trong nước. Trước khi có luật về khí thải và cùng với luật đó là sự cho phép mua bán hạn mức khí thải carbon thì người ta đã ưu tiên lựa chọn điện hạt nhân.
Mỹ hiện nay chỉ có hai lò phản ứng đang trong quá trình thi công, cả hai đều chưa có sự phê chuẩn chính thức (lò phản ứng thứ ba đã được phê chuẩn dưới thời tổng thống tiền nhiệm của Obama sau đó bị tạm ngừng và nay cũng đang trong quá trình thi công). Ít ai trong ngành này cho là sẽ có thêm nhiều lò phản ứng khác được xây dựng. Hiện nay có khoảng 20 nhà máy đã nộp đơn cho chính phủ xin gia hạn giấy phép và trong thời gian ngắn sẽ có 15 đơn nữa. Ủy ban Quản lý điện Hạt nhân đã cấp gia hạn giấy phép cho 64 nhà máy, gần đây nhất vào ngày 21 tháng 3 là nhà máy Yankee ở Vermont, đây là nhà máy có thiết kế và năm chế tạo giống như nhà máy ở Fukushima. Người dân ở Vermont đã nhân sự giống nhau này khơi lại tinh thần phản đối mạnh mẽ đòi nhà máy phải đóng cửa. Sự phản đối trong tiểu bang này có thể sẽ còn tiếp tục trong nhiều năm tới.
Tại Nhật Bản, nơi mà điện hạt nhân cung ứng 30% điện năng của đất nước thì sự tranh cãi có thể còn phức tạp hơn người đứng ngoài hình dung. Tại Nhật Bản, nỗi lo lắng hạt nhân xuất phát nhiều từ cái cách ngành công nghiệp này được điều hành chứ không phải là do bản chất công nghệ. Người Nhật tức giận vì những viên chức quan liêu và công ty TEPCO, công ty sở hữu nhà máy Fukushima 1, từ lâu đã có tiếng tăm là yếu kém trong các tiêu chuẩn an toàn và hay có những hành động che giấu. “Amakudari [tiếng Nhật có nghĩa là “hạ cánh vàng”] là giết người,” mới đây một nhà cải cách nổi tiếng đã phải thốt lên như vậy khi ông nói tới những quan chức sau khi nghỉ hưu “từ trên trời rơi xuống” được xếp vào những vị trí nhàn hạ trong các ngành mà họ trước đây từng quản lý. Vì thế mặc dù Nhật Bản có thể rút lui dần dần rất nhiều lò phản ứng hạt nhân đã cũ, song công chúng vẫn có thể chấp nhận điện hạt nhân miễn đó là nhà máy mới, tốt hơn và có bộ máy quản lý được họ tin tưởng.
Các nước thuộc Liên minh châu Âu (EU) như Áo, Đan Mạch, Hy Lạp, Ai Len và Bồ Đào Nha phản đối hạt nhân rất dữ, song EU xét như một tập thể có lẽ sẽ không đi theo con đường của các nước này. Phản ứng của EU trước vụ Fukushima là yêu cầu các nước thành viên “kiểm tra khả năng chịu đựng” của các lò phản ứng hạt nhân của mình. Anh, Cộng hòa Séc và Phần Lan hi vọng sẽ sớm xây thêm một số lò phản ứng hạt nhân mới. Phần Lan và Pháp, hai quốc gia có tỉ lệ điện hạt nhân cao nhất so với bất kỳ một quốc gia lớn nào khác, mỗi nước đều đang xây dựng một nhà máy điện hạt nhân theo thiết kế Lò phản ứng kiểu châu Âu được làm nguội bằng nước nén (EPR) do hãng AREVA của Pháp chế tạo. Các kế hoạch xây dựng có thể bị hoãn hoặc bị thu nhỏ, song dừng toàn bộ là điều khó xảy ra.
Riêng Pháp dường như vẫn kiên quyết ủng hộ điện hạt nhân. Ngành điện hạt nhân của Pháp thậm chí còn xem Fukushima như là một cơ hội. Lò phản ứng hạt nhân kiểu EPR được quảng cáo là an toàn đặc biệt: giá như từ những lo ngại về an toàn người ta có thể biến việc xây dựng các lò kiểu EPR thành một trường hợp quy chuẩn duy nhất thì như thế càng tốt. Người Anh, người Séc và người Phần Lan đang cân nhắc một thiết kế của công ty Westinghouse của Mỹ (người Phần Lan ngoài ra còn đang xem xét một thiết kế của Hàn Quốc), tất cả các nước này đều không muốn trở thành những khách hàng tù binh, nhưng dù thế nào thì có thể họ sẽ chọn lò EPR.
Không ngạc nhiên khi nước thuộc châu Âu dễ giao động nhất trong các vấn đề hạt nhân từ trước tới nay chính là nước Đức, ở đất nước này kỹ thuật hùng mạnh và tình cảm chống hạt nhân từ lâu đã dễ dàng chung sống cùng nhau. Vào năm 2002, chính phủ trung-tả khi ấy đã tuyên bố sẽ giảm dần điện hạt nhân cho tới năm 2022. Năm ngoái, chính phủ trung-hữu đương nhiệm đã gia hạn thêm tám năm nữa cho bảy lò phản ứng hạt nhân già nua đã hết tuổi thọ. Phản ứng trước vụ Fukushima, Đức đã lại đóng cửa tất cả bảy lò đó, trước tiên là trong vòng ba tháng.
Chuyển sang khí đốt
Một số hoặc tất cả các nhà máy nói trên có thể sẽ không hoạt động trở lại. Nếu không một nhà máy nào hoạt động trở lại, khi ấy theo Stefan Wächter làm việc tại hãng nghiên cứu Point Carbon thì lượng khí thải CO2 sẽ tăng thêm 435 triệu tấn trong mười năm cho tới năm 2020. Nghiên cứu của ngân hàng Đức Deutsche Bank đưa giả thuyết là vào năm 2022 nước Đức sẽ phải sản xuất thêm ít nhất 23 tỉ oát điện bằng nhiên liệu khí đốt. Nhà máy điện sử dụng nhiên liệu khí đốt là giải pháp đối phó ngắn hạn diễn ra tự nhiên một phần bởi vì lưới điện của Đức không thể tiếp nhận thêm được nữa điện năng được sản xuất từ các nguồn năng lượng tái tạo (Đức đã có rất nhiều) vì lưới điện đã đồng thời đạt tới mức đỉnh lẫn mức đáy và ngoài ra còn vì một số nguồn năng tái tạo cần được xuất khẩu ra nước ngoài. Tuy vậy, nhu cầu điện năng sản xuất từ các nguồn năng lượng tái tạo tại những quốc gia khác có thể gia tăng khi việc nước Đức sử dụng nhiều hơn nhiên liệu hóa thạch sẽ làm tăng giá khí thải carbon của hệ thống kinh doanh hạn mức khí thải carbon của châu Âu [emissions-trading scheme: kế hoạch khuyến khích cắt giảm khí thải theo đó các doanh nghiệp chỉ được thải khí trong hạn mức ở một thời gian cho phép. Các doanh nghiệp thải nhiều hơn hạn mức cho phép phải mua hạn mức hoặc quyền thải khí từ các doanh nghiệp thải ít hơn - ND].
Trong quá trình có thể chuyển sang khí đốt, nước Đức sẽ là hình ảnh của thế giới có thể được coi là hậu Fukushima. Ở bất kỳ đất nước nào nơi điện hạt nhân đem lại điện năng ít hơn mong đợi thì khí đốt trong ngắn hạn là nhiên liệu ưa thích để bù đắp sự thiếu hụt. Phân tích của ngân hàng Société Générale thừa nhận rằng việc các nước OECD rút lui hoàn toàn khỏi hạt nhân sẽ làm tăng lượng cầu khí đốt ở mức hơn 400 tỉ mét khối mỗi năm vào năm 2045.
Ngân hàng Société Générale cho là sự giảm bớt sản lượng điện hạt nhân ở Mỹ và Canada có thể được bù đắp bằng khí đốt sản xuất trong nước, phản ánh một cuộc cách mạng khí đá phiến thực sự tại đây. Các quốc gia còn lại trên thế giới sẽ hoặc là mua khí hóa lỏng (LNG) hoặc mua khí đốt vận chuyển qua đường ống, một viễn cảnh mà các mối quan hệ với nước Nga đã khiến cho một số nước khó chịu. Mối quan ngại an ninh năng lượng đã phần nào giải thích tại sao nước Đức đã quyết định hoãn việc cắt giảm các nhà máy điện hạt nhân. Giờ đây Đức và các nước châu Âu khác có thể mua rất nhiều khí đốt của Nga. Đối với nước Nga thì một trong những điều thu hút họ tiếp tục với điện hạt nhân ấy là điều đó cho phép họ để dành khí đốt cho xuất khẩu.
Song, một châu Âu dùng nhiều khí đốt hơn có thể không cần phải lo lắng quá nhiều về nguồn cung cấp an toàn. Ít nhất trong ngắn hạn sẽ có thừa thãi khí hóa lỏng (LNG) bởi vì sản lượng lúc đầu dự định dành để phục vụ nước Mỹ thì nay mục đích đó không còn cần thiết nữa. Đây là tin vui cho châu Âu và Nhật Bản là những nước trong ngắn hạn sẽ cần khí đốt và dầu lửa để bù đắp sản lượng bị tổn thất tại Fukushima và các nhà máy điện hạt nhân khác bị đóng cửa sau thảm họa động đất, bất chấp những lựa chọn dài hạn của nước Nhật.
Một số người kỳ vọng là sự dư thừa khí đốt sẽ kéo dài cho tới hết những năm 2010 bởi vì đã có những nguồn cung cấp mới. Số khác lo ngại hoặc hi vọng rằng thị trường [khí đốt] có thể chẳng mấy chốc sẽ xiết chặt. Paul McConnell làm việc tại hãng Wood Mackenzie cho rằng nếu Trung Quốc muốn thực hiện được cam kết cắt giảm 40% lượng khí thải của nền kinh tế vào năm 2020 thì nước này sẽ phải cần rất nhiều khí đốt chứ không phải như hiện nay họ đang dự tính. Nếu nguồn cung cấp điện từ các nhà máy điện hạt nhân giảm đi thì lập luận trên lại càng đúng. Nhưng cho dù nguồn cung khí đốt có thể xiết chặt thì theo tất cả các đánh giá thì vẫn còn rất nhiều nguồn cung cấp khí đốt trong trung hạn tới dài hạn.
Về lâu dài không phải tất cả chúng ta đều chết
Khí đốt sẽ là kẻ đầu tiên dành chiến thắng trong một thế giới giảm bớt điện hạt nhân. Song, các nguồn năng lượng tái tạo cũng có thể làm được điều tương tự. Khi khí đốt rẻ và
dồi dào thay thế than trong sản xuất điện thì thông thường khí đốt rẻ hơn năng lượng tái tạo rất nhiều trên phương diện giảm lượng khí thải. Nhưng khi khí đốt thay thế năng lượng hạt nhân thì nó lại làm tăng lượng khí thải. Vì thế mọi quốc gia thực sự muốn giải quyết vấn đề biến đổi khí hậu sẽ đều muốn có nhiều hơn nữa sự sản xuất điện mà không dùng đến nhiên liệu hóa thạch ở đâu đó trong hệ thống của nó. Nguồn năng lượng tái tạo sẽ tìm thấy một xu hướng rõ ràng hơn trong phân khúc đó của thị trường.Dù cuộc khủng hoảng tại nhà máy điện hạt nhân Fukushima 1 có gây ra những điều đau đớn thì cuộc khủng hoảng này tự nó không phải là lý do để thế giới phải thay đổi chính sách năng lượng. Tác động tới sức khỏe con người về lâu dài có lẽ là không lớn. Than, với lượng khí lưu huỳnh, thủy ngân và muội thải ra sẽ còn giết chết nhiều người hơn tính theo mỗi kilowatt so với điện hạt nhân. Song, xét như là một cơ hội thì việc suy nghĩ kỹ càng về cuộc khủng hoảng này là điều đáng hoan nghênh.
Một dự án năng lượng, giống như mọi dự án khác, là một cái giỏ chứa rủi ro: rủi ro về sự an toàn của nguồn cung, rủi ro chi phí và rủi ro tác hại môi trường. Nỗi sợ hãi và hoang mang cũng như chất phóng xạ i-ôt-131 mà phản ứng hạt nhân tất yếu tạo ra chắc chắn đã làm méo mó nhận thức của con người về các rủi ro nói trên. Cái nhìn dài hạn nhắm tới những gì điện hạt nhân đem lại ngoài những rủi ro nói trên, sẽ xua tan nỗi sợ hãi và hoang mang.
Trong 40 năm tới, có bốn điều được thấy rõ ràng. Con người sẽ mạnh khỏe hơn và khí hậu sẽ ít xảy ra biến đổi hơn nếu thế giới sử dụng than ít đi thật nhiều; điều này đòi hỏi phải có loại năng lượng hiệu quả hơn, phải sản xuất điện năng nhiều hơn nữa bằng những nguồn năng lượng tái tạo và một mạng lưới điện tốt hơn, tất cả những điều này còn cho phép đảm bảo an ninh năng lượng tốt hơn; đẩy mạnh nghiên cứu nhiều hơn nữa; và nguồn cung cấp khí đốt nhiều hơn và đáng tin cậy hơn so với cách đây chỉ mươi năm, sẽ góp phần làm giảm chi phí do biến đổi khí hậu. Bởi vì điện hạt nhân tránh được khí thải carbon cho nên loại bỏ điện hạt nhân sẽ khiến cho chúng ta gặp khó khăn hơn trong kiểm soát khí hậu. Nhưng bởi vì điện hạt nhân đòi hỏi vốn đầu tư nhiều hơn và nhiều rủi ro mang tính hệ thống hơn, cho nên hãn hữu điện hạt nhân mới phát triển ngoài ở một vài quốc gia. Điện hạt nhân sẽ không biến mất, nhưng nó bắt buộc trong chừng mực nào đó tiếp tục là một tiết mục phụ, dẫu rằng mỗi khi xảy ra sự cố thì nó lại trở thành tiết mục chính.
Người dịch: Phạm Anh Tuấn
Bản tiếng Việt © Ba Sàm 2011
-TÁC ĐỘNG CỦA THẢM HỌA HẠT NHÂN TẠI NHẬT BẢN ĐỐI VỚI CHÍNH SÁCH HẠT NHÂN CỦA TRUNG QUỐC anhbasam
THÔNG TẤN XÃ VIỆT NAM
Tài liệu tham khảo đặc biệt
Thứ Năm, ngày 31/03/2011
TTXVN (Bắc Kinh 28/3)
Theo báo Trung Quốc, thảm hoạ tại nhà máy điện hạt nhân Fukushima (Nhật Bản) sau trận động đất 9,0 độ richter kèm theo sóng thần (ngày 11/3) vừa qua đã và đang tác động mạnh mẽ đến chính sách hạt nhân của Trung Quốc, trở thành chủ đề “nóng” thu hút sự quan tâm đặc biệt của dư luận Trung Quốc trong suốt những ngày vừa qua.
Hiện nay, mặc dù có nhiều luồng dư luận trái chiều xung quanh vấn đề có nên tiếp tục hay ngừng xây dựng các nhà máy điện hạt nhân tại Trung Quốc, song nhìn chung các chuyên gia năng lượng hàng đầu Trung Quốc đều cho rằng điện hạt nhân là một phương diện quan trọng không thể thiếu trong chiến lược phát triển nguồn năng lượng của Trung Quốc, là con đường tất yếu nhằm đáp ứng nhu cầu ngày càng tăng cao của nền kinh tế cũng như giải quyết vấn đề ô nhiễm môi trường, giảm lượng khí thải nhà kính tại Trung Quốc. Thảm hoạ hạt nhân tại Nhật Bản về tổng thể sẽ không làm thay đổi chiến lược phát triển điện hạt nhân của Trung Quốc, nhưng về mục tiêu có thể sẽ có những điều chỉnh nhất định, kéo theo chỉ tiêu trong kết cấu năng lượng khác phải đối mặt với điều chỉnh dây chuyền.
Phương châm “an toàn hiệu suất cao” trong phát triển điện hạt nhân thời kỳ “5 năm lần thứ 12” sẽ được thay thế bằng “an toàn đặt lên hàng đầu” (phương châm thời kỳ 5 năm lần thứ 12 là phát triển tích cực), buộc Trung Quốc phải tăng cường thắt chặt quản lý, tiến hành xem xét lại toàn diện mức độ an toàn của các lò phản ứng hạt nhân đã và đang được xây dựng, do đó có thể làm chậm tiến độ chương trình phát triển năng lượng hạt nhân trung và dài hạn đã được thông qua tại Kỳ họp thứ 4 Quốc hội Trung Quốc khoá 17 vừa qua. Các chuyên gia Trung Quốc đã đưa ra một số nguyên nhân khiến sự cố hạt nhân của Trung Quốc.
Một là, Trung Quốc vẫn đang trong thời kỳ tăng tốc công nghiệp hoá và đô thị hoá, nhu cầu về năng lượng cũng tăng lên nhanh chóng, đòi hỏi phải tăng thêm các kênh cung ứng năng lượng, trong khi đó năng lượng hạt nhân có nhiều lợi thế cạnh tranh về phương diện giá cả, không gian phát triển, vấn đề môi trường; hai là, Trung Quốc đã cam kết tới năm 2020 sẽ giảm từ 40-50% lượng khí thải cácbon tính trên đơn vị GDP so với năm 2005, trong bối cảnh tổng lượng tiêu thụ năng lượng không ngừng tăng lên thì việc tăng thêm tỷ trọng khí thải không cácbon trong tiêu thụ năng lượng là hết sức quan trọng; ba là, tổng sản lượng thuỷ điện, điện hạt nhân và điện sức gió của Trung Quốc năm 2009 chỉ chiếm 8,7% tổng sản lượng năng lượng của Trung Quốc, trong đó sản lượng điện hạt nhân chiếm chưa đầy 2% (10,8 triệu Kw), thấp hơn nhiều so với mức trung bình của các nước phát triển là 16% (Mỹ là 20%, Pháp là 70%); bốn là, các chuyên gia cho rằng điện hạt nhân của Trung Quốc có ưu thế, trong đó ưu thế quan trọng nhất là sử dụng kỹ thuật tiên tiến nhất trên thế giới trong xây dựng nhà máy điện hạt nhân, tính năng an toàn tốt hơn nhiều so với nhà máy điện hạt nhân Fukushima của Nhật Bản. Tính đến nay, trong các tai nạn nhà máy điện hạt nhân Chernobyl (Nga), Three Mile Island (Mỹ) và Fukushima (Nhật Bản), trình độ kỹ thuật của các nhà máy này đều thuộc thế hệ cũ, những lò phản ứng hạt nhân “nén thuỷ lực” mà Trung Quốc đang vận hành đến nay vẫn chưa có tiền lệ sự cố.
Tuy nhiên, các chuyên gia cũng cảnh báo rằng Nga, Mỹ, Nhật Bản đều là những quốc gia điện hạt nhân phát triển nhất trên thế giới, nhưng cả ba nước đều không tránh khỏi vấn đề thảm hoạ rò rỉ hạt nhân, Trung Quốc cũng không thể tin rằng các nhà máy điện hạt nhân của mình sẽ không bao giờ gặp sự cố tương tự; năm là, Trung Quốc cho rằng khả năng các nhà máy điện hạt nhân của Trung Quốc gặp sự cố nguy hiểm do động đất là không lớn, vì Trung Quốc có diện tích lãnh thổ rộng, có nhiều phương án lựa chọn địa điểm xây dựng nhà máy hạt nhân, hoàn toàn có thể tránh được việc xây dựng các nhà máy điện hạt nhân trong phạm vi vành đai địa chấn, nhưng đối với những địa điểm lựa chọn xây dựng nhà máy điện hạt nhân sâu trong nội địa cần phải nâng cao cấp bậc tiêu chuẩn an toàn, để bảo đảm tính an toàn khi mở rộng các nhà máy điện hạt nhân.
Tuy nhiên, theo chuyên viên nghiên cứu thuộc Trung tâm an toàn hạt nhân, Bộ Bảo vệ Môi trường Trung Quốc Triệu Á Dân, sự cố hạt nhân tại Nhật Bản đã kịp thời cho Trung Quốc một cơ hội quan trọng nhắc nhở nước này khi xây dựng nhà máy điện hạt nhân, buộc Trung Quốc phải xem xét lại, rút kinh nghiệm và bài học của các nước khác nhằm cải thiện hiện trạng an toàn hạt nhân tại Trung Quốc, cố gắng đạt mục tiêu “vừa phát triển vừa đảm bảo an toàn”. Triệu Á Dân cũng cho rằng Trung Quốc đang đứng trước thời kỳ điện hạt nhân phát triển quá nhanh, vì vậy vấn đề đào tạo chuyên gia cũng phải được phát triển đồng bộ, Trung Quốc chưa đáp ứng đủ số chuyên gia trình độ cao để có thể thiết kế và xây dựng quá nhiều nhà máy điện hạt nhân như đã phê duyệt cũng như đội ngũ giám sát vấn đề an toàn hạt nhân.
Theo thống kê của Cục Công nghiệp Khoa học kỹ thuật Quốc phòng Trung Quốc, đến năm 2020 ngành công nghiệp khoa học kỹ thuật hạt nhân của Trung Quốc cần khoảng 13.000 người được đào tạo chính quy chuyên ngành hạt nhân, trong đó thời kỳ “5 năm lần thứ 12” cần khoảng 6.000 người. Theo tính toán, một nhà máy điện hạt nhân có công suất trên 1 triệu Kw cần 400 chuyên gia, như vậy với chủ trương xây 30 nhà mày điện hạt nhân vào năm 2020 sẽ cần ít nhất 12.000 chuyên gia. Trong khi nhu ầu về đội ngũ nhân tài ngành công nghiệp hạt nhân tăng nhanh, nhưng giữa mô hình đào tạo đại học chuyên ngành và mô hình quản lý kinh doanh của các doanh nghiệp tồn tại nhiều kẽ hở, khiến cho nhân tài thiếu gắn kết giữa lý luận và thực hành, không thể thích ứng được với sự phát triển nhanh chóng của ngành điện hạt nhân. Thiếu nhân tài đã trở thành một chướng ngại lớn cho sự phát triển điện hạt nhân của Trung Quốc.
Viện sỹ Viện Công trình, nghiên cứu viên Viện Nghiên cứu khoa học Năng lượng Nguyên tử Trung Quốc Chu Vĩnh Mậu cho rằng địa điểm lựa chọn xây dựng nhà máy điện hạt nhân không chỉ cần tính toán tới các thảm hoạ tự nhiên như động đất, sóng thần, bão, mà còn phải tính toán tới các nhân tố bên ngoài như chiến tranh, tấn công khủng bố, tính toán tới các yếu tố tổng hợp như địa chất, khí tượng, thuỷ văn, giao thông. Mục đích xây dựng nhà máy điện hạt nhân của Trung Quốc là nhằm giải quyết vấn đề năng lượng, môi trường, nhưng quyết không thể vì vấn đề giảm khí tải, vì tăng trưởng GDP mà vội vàng xây dựng nhiều nhà máy điện hạt nhân trong ngắn hạn, coi nhẹ, thậm chí né tránh những mối đe doạ tiềm ẩn tồn tại trong vấn đề năng lượng hạt nhân. Trong xây dựng thi công và vận hành thương mại, Trung Quốc không được phép chỉ chú trọng vào công nghệ, nhân tố thiên nhiên mà xem nhẹ yếu tố con người.
Viện sĩ Viện hàn lầm khoa học Trung Quốc Trần Đạt cho rằng Trung Quốc hiện có 27 nhà máy điện hạt nhân đã và đang được xây dựng. Những nhà máy này đều nằm trong vành đai địa chấn, phân bố rải rác tại các tỉnh Liêu Ninh, Sơn Đông, Giang Tô, Chiết Giang, Quảng Tây, Quảng Đông, Phúc Kiến… Do Trung Quốc đã xây dựng nhiều nhà máy tại các tỉnh duyên hải miền Đông, nên hiện nay đang xuất hiện xu hướng dịch chuyển xây dựng các lò phản ứng hạt nhân vào sâu trong nội địa. Hiện nay, các tỉnh thành của Trung Quốc đều muốn xây dựng nhà máy điện hạt nhân, trong số các dự án điện hạt nhân đã được Uỷ ban Cải cách và Phát triển xem xét, có tới 75% dự án lựa chọn địa điểm xây dựng nằm sâu trong nội địa. Ngoài ra, các tỉnh như An Huy, Tứ Xuyên, Hà Bắc… cũng đưa vấn đề xây dựng nhà máy điện hạt nhân vào chương trình nghị sự. Nhà máy điện hạt nhân Cảng Phòng Thành (Quảng Tây) là 1 trong số 23 công trình trọng điểm của công cuộc đại khai phát miền Tây đã được khởi công xây dựng vào ngày 30/7/2010, với tổng số vốn đầu tư 26 tỷ NDT, trở thành nhà máy điện hạt nhân đầu tiên được xây dựng tại khu vực miền Tây Trung Quốc.
Trong phiên họp Chính phủ thường kỳ (16/3), Trung Quốc đã nhấn mạnh tầm quan trọng và tính cấp bách của vấn đề an toàn hạt nhân, đặt vấn đề an toàn trong phát triển điện hạt nhân lên vị trí ưu tiên hàng đầu. Phiên họp đã đưa ra 4 quyết định: Một là, lập tức tổ chức kiểm tra toàn diện vấn đề an toàn tại các cơ sở điện hạt nhân trên toàn quốc. Thông qua đánh giá mức độ an toàn một cách toàn diện, chi tiết nhằm loại trừ các hiểm hoạ an toàn có thể gây ra, áp dụng các biện pháp liên quan, bảo đảm an toàn tuyệt đối; hai là, tăng cường thiết thực công tác quản lý an toàn tại các cơ sở hạt nhân đang vận hành. Các cơ quan quản lý phải tăng cường kiểm tra, giám sát, chỉ đạo các tập đoàn kịp thời phát hiện và loại bỏ các mối nguy hiểm tiềm ẩn; ba là thẩm tra toàn diện các nhà máy điện hạt nhân đang xây dựng. Áp dụng các tiêu chuẩn tiên tiến nhất để đánh giá độ an toàn đối với các nhà máy điện hạt nhân đang trong quá trình xây dựng, những vấn đề tồn tại hiểm hoạ phải kiên quyết điều chỉnh, những vấn đề không phù hợp với tiêu chuẩn an toàn phải lập tức đình chỉ xây dựng; bốn là, thẩm tra, phê duyệt nghiêm ngặt các dự án điện hạt nhân mới. Nắm chắc quy hoạch an toàn hạt nhân, điều chỉnh, hoàn thiện quy hoạch phát triển điện hạt nhân trung và dài hạn, trước khi phê duyệt quy hoạch an toàn điện hạt nhân, tạm dừng phê duyệt tất cả các dự án điện hạt nhân, bao gồm cả các dự án tiền triển khai. Theo tinh thần phiên họp của chính phủ ngày 16/3, nhiều địa điểm được lựa chọn xây dựng nhà máy điện hạt nhân tại các tỉnh nằm sâu trong nội địa như Hồ Nam, Trùng Khánh, Thiểm Tây, Cam Túc… sẽ được đánh giá lại một cách toàn diện, vì những khu vực này đã từng xảy ra động đất trong quá khứ hoặc nằm tiếp giáo với những vùng đã từng bị động đất./.
Tài liệu tham khảo đặc biệt
Thứ Năm, ngày 31/03/2011
TTXVN (Bắc Kinh 28/3)
Theo báo Trung Quốc, thảm hoạ tại nhà máy điện hạt nhân Fukushima (Nhật Bản) sau trận động đất 9,0 độ richter kèm theo sóng thần (ngày 11/3) vừa qua đã và đang tác động mạnh mẽ đến chính sách hạt nhân của Trung Quốc, trở thành chủ đề “nóng” thu hút sự quan tâm đặc biệt của dư luận Trung Quốc trong suốt những ngày vừa qua.
Hiện nay, mặc dù có nhiều luồng dư luận trái chiều xung quanh vấn đề có nên tiếp tục hay ngừng xây dựng các nhà máy điện hạt nhân tại Trung Quốc, song nhìn chung các chuyên gia năng lượng hàng đầu Trung Quốc đều cho rằng điện hạt nhân là một phương diện quan trọng không thể thiếu trong chiến lược phát triển nguồn năng lượng của Trung Quốc, là con đường tất yếu nhằm đáp ứng nhu cầu ngày càng tăng cao của nền kinh tế cũng như giải quyết vấn đề ô nhiễm môi trường, giảm lượng khí thải nhà kính tại Trung Quốc. Thảm hoạ hạt nhân tại Nhật Bản về tổng thể sẽ không làm thay đổi chiến lược phát triển điện hạt nhân của Trung Quốc, nhưng về mục tiêu có thể sẽ có những điều chỉnh nhất định, kéo theo chỉ tiêu trong kết cấu năng lượng khác phải đối mặt với điều chỉnh dây chuyền.
Phương châm “an toàn hiệu suất cao” trong phát triển điện hạt nhân thời kỳ “5 năm lần thứ 12” sẽ được thay thế bằng “an toàn đặt lên hàng đầu” (phương châm thời kỳ 5 năm lần thứ 12 là phát triển tích cực), buộc Trung Quốc phải tăng cường thắt chặt quản lý, tiến hành xem xét lại toàn diện mức độ an toàn của các lò phản ứng hạt nhân đã và đang được xây dựng, do đó có thể làm chậm tiến độ chương trình phát triển năng lượng hạt nhân trung và dài hạn đã được thông qua tại Kỳ họp thứ 4 Quốc hội Trung Quốc khoá 17 vừa qua. Các chuyên gia Trung Quốc đã đưa ra một số nguyên nhân khiến sự cố hạt nhân của Trung Quốc.
Một là, Trung Quốc vẫn đang trong thời kỳ tăng tốc công nghiệp hoá và đô thị hoá, nhu cầu về năng lượng cũng tăng lên nhanh chóng, đòi hỏi phải tăng thêm các kênh cung ứng năng lượng, trong khi đó năng lượng hạt nhân có nhiều lợi thế cạnh tranh về phương diện giá cả, không gian phát triển, vấn đề môi trường; hai là, Trung Quốc đã cam kết tới năm 2020 sẽ giảm từ 40-50% lượng khí thải cácbon tính trên đơn vị GDP so với năm 2005, trong bối cảnh tổng lượng tiêu thụ năng lượng không ngừng tăng lên thì việc tăng thêm tỷ trọng khí thải không cácbon trong tiêu thụ năng lượng là hết sức quan trọng; ba là, tổng sản lượng thuỷ điện, điện hạt nhân và điện sức gió của Trung Quốc năm 2009 chỉ chiếm 8,7% tổng sản lượng năng lượng của Trung Quốc, trong đó sản lượng điện hạt nhân chiếm chưa đầy 2% (10,8 triệu Kw), thấp hơn nhiều so với mức trung bình của các nước phát triển là 16% (Mỹ là 20%, Pháp là 70%); bốn là, các chuyên gia cho rằng điện hạt nhân của Trung Quốc có ưu thế, trong đó ưu thế quan trọng nhất là sử dụng kỹ thuật tiên tiến nhất trên thế giới trong xây dựng nhà máy điện hạt nhân, tính năng an toàn tốt hơn nhiều so với nhà máy điện hạt nhân Fukushima của Nhật Bản. Tính đến nay, trong các tai nạn nhà máy điện hạt nhân Chernobyl (Nga), Three Mile Island (Mỹ) và Fukushima (Nhật Bản), trình độ kỹ thuật của các nhà máy này đều thuộc thế hệ cũ, những lò phản ứng hạt nhân “nén thuỷ lực” mà Trung Quốc đang vận hành đến nay vẫn chưa có tiền lệ sự cố.
Tuy nhiên, các chuyên gia cũng cảnh báo rằng Nga, Mỹ, Nhật Bản đều là những quốc gia điện hạt nhân phát triển nhất trên thế giới, nhưng cả ba nước đều không tránh khỏi vấn đề thảm hoạ rò rỉ hạt nhân, Trung Quốc cũng không thể tin rằng các nhà máy điện hạt nhân của mình sẽ không bao giờ gặp sự cố tương tự; năm là, Trung Quốc cho rằng khả năng các nhà máy điện hạt nhân của Trung Quốc gặp sự cố nguy hiểm do động đất là không lớn, vì Trung Quốc có diện tích lãnh thổ rộng, có nhiều phương án lựa chọn địa điểm xây dựng nhà máy hạt nhân, hoàn toàn có thể tránh được việc xây dựng các nhà máy điện hạt nhân trong phạm vi vành đai địa chấn, nhưng đối với những địa điểm lựa chọn xây dựng nhà máy điện hạt nhân sâu trong nội địa cần phải nâng cao cấp bậc tiêu chuẩn an toàn, để bảo đảm tính an toàn khi mở rộng các nhà máy điện hạt nhân.
Tuy nhiên, theo chuyên viên nghiên cứu thuộc Trung tâm an toàn hạt nhân, Bộ Bảo vệ Môi trường Trung Quốc Triệu Á Dân, sự cố hạt nhân tại Nhật Bản đã kịp thời cho Trung Quốc một cơ hội quan trọng nhắc nhở nước này khi xây dựng nhà máy điện hạt nhân, buộc Trung Quốc phải xem xét lại, rút kinh nghiệm và bài học của các nước khác nhằm cải thiện hiện trạng an toàn hạt nhân tại Trung Quốc, cố gắng đạt mục tiêu “vừa phát triển vừa đảm bảo an toàn”. Triệu Á Dân cũng cho rằng Trung Quốc đang đứng trước thời kỳ điện hạt nhân phát triển quá nhanh, vì vậy vấn đề đào tạo chuyên gia cũng phải được phát triển đồng bộ, Trung Quốc chưa đáp ứng đủ số chuyên gia trình độ cao để có thể thiết kế và xây dựng quá nhiều nhà máy điện hạt nhân như đã phê duyệt cũng như đội ngũ giám sát vấn đề an toàn hạt nhân.
Theo thống kê của Cục Công nghiệp Khoa học kỹ thuật Quốc phòng Trung Quốc, đến năm 2020 ngành công nghiệp khoa học kỹ thuật hạt nhân của Trung Quốc cần khoảng 13.000 người được đào tạo chính quy chuyên ngành hạt nhân, trong đó thời kỳ “5 năm lần thứ 12” cần khoảng 6.000 người. Theo tính toán, một nhà máy điện hạt nhân có công suất trên 1 triệu Kw cần 400 chuyên gia, như vậy với chủ trương xây 30 nhà mày điện hạt nhân vào năm 2020 sẽ cần ít nhất 12.000 chuyên gia. Trong khi nhu ầu về đội ngũ nhân tài ngành công nghiệp hạt nhân tăng nhanh, nhưng giữa mô hình đào tạo đại học chuyên ngành và mô hình quản lý kinh doanh của các doanh nghiệp tồn tại nhiều kẽ hở, khiến cho nhân tài thiếu gắn kết giữa lý luận và thực hành, không thể thích ứng được với sự phát triển nhanh chóng của ngành điện hạt nhân. Thiếu nhân tài đã trở thành một chướng ngại lớn cho sự phát triển điện hạt nhân của Trung Quốc.
Viện sỹ Viện Công trình, nghiên cứu viên Viện Nghiên cứu khoa học Năng lượng Nguyên tử Trung Quốc Chu Vĩnh Mậu cho rằng địa điểm lựa chọn xây dựng nhà máy điện hạt nhân không chỉ cần tính toán tới các thảm hoạ tự nhiên như động đất, sóng thần, bão, mà còn phải tính toán tới các nhân tố bên ngoài như chiến tranh, tấn công khủng bố, tính toán tới các yếu tố tổng hợp như địa chất, khí tượng, thuỷ văn, giao thông. Mục đích xây dựng nhà máy điện hạt nhân của Trung Quốc là nhằm giải quyết vấn đề năng lượng, môi trường, nhưng quyết không thể vì vấn đề giảm khí tải, vì tăng trưởng GDP mà vội vàng xây dựng nhiều nhà máy điện hạt nhân trong ngắn hạn, coi nhẹ, thậm chí né tránh những mối đe doạ tiềm ẩn tồn tại trong vấn đề năng lượng hạt nhân. Trong xây dựng thi công và vận hành thương mại, Trung Quốc không được phép chỉ chú trọng vào công nghệ, nhân tố thiên nhiên mà xem nhẹ yếu tố con người.
Viện sĩ Viện hàn lầm khoa học Trung Quốc Trần Đạt cho rằng Trung Quốc hiện có 27 nhà máy điện hạt nhân đã và đang được xây dựng. Những nhà máy này đều nằm trong vành đai địa chấn, phân bố rải rác tại các tỉnh Liêu Ninh, Sơn Đông, Giang Tô, Chiết Giang, Quảng Tây, Quảng Đông, Phúc Kiến… Do Trung Quốc đã xây dựng nhiều nhà máy tại các tỉnh duyên hải miền Đông, nên hiện nay đang xuất hiện xu hướng dịch chuyển xây dựng các lò phản ứng hạt nhân vào sâu trong nội địa. Hiện nay, các tỉnh thành của Trung Quốc đều muốn xây dựng nhà máy điện hạt nhân, trong số các dự án điện hạt nhân đã được Uỷ ban Cải cách và Phát triển xem xét, có tới 75% dự án lựa chọn địa điểm xây dựng nằm sâu trong nội địa. Ngoài ra, các tỉnh như An Huy, Tứ Xuyên, Hà Bắc… cũng đưa vấn đề xây dựng nhà máy điện hạt nhân vào chương trình nghị sự. Nhà máy điện hạt nhân Cảng Phòng Thành (Quảng Tây) là 1 trong số 23 công trình trọng điểm của công cuộc đại khai phát miền Tây đã được khởi công xây dựng vào ngày 30/7/2010, với tổng số vốn đầu tư 26 tỷ NDT, trở thành nhà máy điện hạt nhân đầu tiên được xây dựng tại khu vực miền Tây Trung Quốc.
Trong phiên họp Chính phủ thường kỳ (16/3), Trung Quốc đã nhấn mạnh tầm quan trọng và tính cấp bách của vấn đề an toàn hạt nhân, đặt vấn đề an toàn trong phát triển điện hạt nhân lên vị trí ưu tiên hàng đầu. Phiên họp đã đưa ra 4 quyết định: Một là, lập tức tổ chức kiểm tra toàn diện vấn đề an toàn tại các cơ sở điện hạt nhân trên toàn quốc. Thông qua đánh giá mức độ an toàn một cách toàn diện, chi tiết nhằm loại trừ các hiểm hoạ an toàn có thể gây ra, áp dụng các biện pháp liên quan, bảo đảm an toàn tuyệt đối; hai là, tăng cường thiết thực công tác quản lý an toàn tại các cơ sở hạt nhân đang vận hành. Các cơ quan quản lý phải tăng cường kiểm tra, giám sát, chỉ đạo các tập đoàn kịp thời phát hiện và loại bỏ các mối nguy hiểm tiềm ẩn; ba là thẩm tra toàn diện các nhà máy điện hạt nhân đang xây dựng. Áp dụng các tiêu chuẩn tiên tiến nhất để đánh giá độ an toàn đối với các nhà máy điện hạt nhân đang trong quá trình xây dựng, những vấn đề tồn tại hiểm hoạ phải kiên quyết điều chỉnh, những vấn đề không phù hợp với tiêu chuẩn an toàn phải lập tức đình chỉ xây dựng; bốn là, thẩm tra, phê duyệt nghiêm ngặt các dự án điện hạt nhân mới. Nắm chắc quy hoạch an toàn hạt nhân, điều chỉnh, hoàn thiện quy hoạch phát triển điện hạt nhân trung và dài hạn, trước khi phê duyệt quy hoạch an toàn điện hạt nhân, tạm dừng phê duyệt tất cả các dự án điện hạt nhân, bao gồm cả các dự án tiền triển khai. Theo tinh thần phiên họp của chính phủ ngày 16/3, nhiều địa điểm được lựa chọn xây dựng nhà máy điện hạt nhân tại các tỉnh nằm sâu trong nội địa như Hồ Nam, Trùng Khánh, Thiểm Tây, Cam Túc… sẽ được đánh giá lại một cách toàn diện, vì những khu vực này đã từng xảy ra động đất trong quá khứ hoặc nằm tiếp giáo với những vùng đã từng bị động đất./.
