Bài viết của GS. Stein Tonnesson*, Viện Nghiên cứu Hòa bình Oslo, đánh giá kết quả tại hai hội thảo quốc tế về Biển Đông được tổ chức tại Hà Nội (25 – 27/11/2009) và thành phố Hồ Chí Minh (10 -12/11/2010). Bài viết được in trong Seri đặc biệt của tạp chí Harvard Asia Quarterly của Trường Đại học Havard với chủ đề "Tranh chấp biển- An ninh hàng hải tại Đông Á", (The Disputed Sea – Maritime Security in East Asia) tháng 12/2010. Theo GS. Stein, năm 2010 là năm thất bại của chính sách Trung Quốc tại Biển Đông trên nhiều mặt trận, do đó nước này buộc phải điều chỉnh chính sách theo hướng thực tế hơn.
GIỚI THIỆU
Những sự kiện diễn ra trong suốt năm 2010 chính là minh chứng cho thất bại của chính sách Trung Quốc ở Biển Đông trong việc phục vụ lợi ích quốc gia của mình. Những hành động nhằm theo đuổi chính sách đó đã xói mòn những nỗ lực ngoại giao trong suốt một thập kỷ qua nhằm xây dựng lòng tin ở Đông Nam Á, và tạo điều kiện cho Mỹ quay trở lại khu vực này như một đối trọng với Trung Quốc. Việt Nam cũng đang lôi kéo Nga trở lại với vai trò là một đối tác hải quân và là quốc gia cung cấp vũ khí. Việt Nam đang nỗ lực quốc tế hóa những tranh luận xung quanh vấn đề an ninh khu vực và đã tận dụng vị trí chủ tịch ASEAN nhằm thực hiện những nỗ lực trên. Tại Hội nghị cấp cao Đông Á (EAS) tại Hà Nội tháng 10/2010 vừa qua, các ngoại trưởng Mỹ và Nga được tiếp đón như những vị khách đặc biệt. Từ bây giờ trở đi, Mỹ và Nga sẽ là thành viên của EAS. Chính sách ngoại giao cứng rắn mới của Việt Nam cũng được minh chứng trong hai hội thảo về Biển Đông được tổ chức tại Hà Nội (25 – 27/11/2009) và thành phố Hồ Chí Minh (10 – 12/11/2010). Bài viết này tổng hợp báo cáo tham luận từ hai hội thảo này, diễn đàn nơi các học giả Trung Quốc, Đài Loan và Đông Nam Á gặp gỡ với các đồng nghiệp từ các nước khác và đã có những trao đổi rất thẳng thắn.
NHỮNG QUAN NIỆM SAI LẦM CHUNG
Rất nhiều nhà phân tích, bao gồm cả các học giả tham gia hội thảo trên cho rằng Trung Quốc đang áp dụng một chiến lược hung hăng mới ở Biển Đông. Những học giả này lập luận rằng điều này phản ánh sức mạnh hải quân mới được tăng cường của Trung Quốc. Những bằng chứng được đưa ra bao gồm một loạt các sự kiện diễn ra gần đây. Vào tháng 3/2009, các tàu chiến của Trung Quốc đã đe dọa tàu Hải quân Mỹ Impeccable, một tàu khảo sát thủy văn biển được triển khai 75 dặm phía Nam đảo Hải Nam, nơi Trung Quốc đang xây dựng căn cứ hải quân hiện đại. Impeccable buộc phải rút lui nhưng đã trở lại ngay ngày hôm sau cùng với tàu quân sự hộ tống. Không lâu sau, vào tháng 5/2009, Trung Quốc đã đính kèm bản sao bản đồ gây tranh cãi có in hình đường chín đoạn vào công hàm ngoại giao chính thức lên Ủy ban Liên hợp quốc về Ranh giới Thềm lục địa (CLCS) nhằm phản đối một tính toán chung của Ma-lai-xia và Việt Nam về chiều rộng thềm lục địa mở rộng ngoài 200 hải lý của Trung Quốc ở Biển Đông.
Nguồn: Ủy ban Địa hình Quảng Đông, Các tài liệu được sưu tập về địa hình các đảo Biển Đông (Quảng Châu: Nhà xuất bản Bản đồ Quảng Đông, 1987) (bằng tiếng Trung), 45 – 46. In lại trong tập san mới nhất của tạp chí Ocean Development and International Law (ODIL) 2010, 41 (3): 208
Vào năm 1948, Cộng hòa Trung Quốc (ROC) đã xuất bản tấm bản đồ Biển Đông này với 11 nét đứt tạo thành đường chữ U. Ngay sau khi thành lập năm 1949, Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa (PRC) bắt đầu sử dụng chính tấm bản đồ đó. Trong khi ROC (Đài Loan –ND) tiếp tục sử dụng bản đồ này, PRC đã bỏ đi 2 nét đứt đoạn ở Vịnh Bắc Bộ sau năm 1953, do đó, tạo thành bản đồ của PRC với đường chín đoạn. Ý nghĩa của tấm bản đồ này đến nay vẫn chưa được làm rõ nhưng có vẻ nhằm thể hiện ý định của Trung Quốc muốn yêu sách toàn bộ các đảo nằm trong đường đó, và các vùng biển có thể có được từ các đảo nêu trên dựa trên cơ sở phát hiện và kiểm soát hiệu quả theo Luật biển.
Tấm bản đồ này mang lại ấn tượng rằng Trung Quốc yêu sách hầu như toàn bộ Biển Đông là của mình.[1] Cùng lúc đó, Trung Quốc gây áp lực cho các công ty dầu khí quốc tế chấm dứt khai thác dầu và khí đốt trên thềm lục địa Việt Nam. Trong 2 năm 2009 và 2010, Trung Quốc đã tấn công một số lượng lớn tàu cá Việt Nam ở những khu vực đang tranh chấp, tịch thu hải sản đánh bắt được và bắt giam ngư dân. Trong buổi gặp với hai đại diện của Mỹ vào tháng 3/2010, Ủy viên Quốc vụ Trung Quốc Đới Bỉnh Quốc[2] đã tuyên bố rằng Biển Đông là một trong những “lợi ích cốt lõi” của Trung Quốc (hexin liyi) – cùng với Đài Loan, Tây Tạng và Tân Cương. Từ tháng 4 – 10/2010, Hải quân Quân đội Giải phóng Nhân dân (PLAN) đã tiến hành 3 cuộc tập trận ở Biển Đông với sự tham gia của các tàu chiến từ các Hạm đội Đông Hải và Bắc Hải. Ấn tượng rằng Trung Quốc đang áp dụng một chiến lược hung hăng mới được khẳng định bởi các động thái ở những nơi khác, đáng lưu ý là sự leo thang nhanh chóng trong xung đột của Trung Quốc và Nhật Bản vào tháng 9/2010 xung quanh việc Nhật Bản bắt giữ thuyền trưởng tàu đánh cá của Trung Quốc gần khu vực đảo Điếu Ngư/Senkaku đang tranh chấp giữa hai nước ở phía Đông Đài Loan.
Một số học giả tham gia hội thảo tháng 11/2010 tại thành phố Hồ Chí Minh mà diễn ra cùng lúc với Hội nghị Thượng đỉnh G20 ở Seoul, Hàn Quốc đã đưa ra các cách giải thích rõ nét hơn về các sự kiện nêu trên. Các học giả Trung Quốc xem các hành động của Trung Quốc như là phản ứng trước các hành động khiêu khích của các quốc gia khác và không cho rằng các phản ứng này được phối hợp trước. Thay vào đó, họ tin rằng các nhà hoạch định chính sách khác nhau đơn giản áp dụng các chính sách đã được định trước. Tàu hải quân Mỹ Impeccable thực hiện các hoạt động bên trong vùng đặc quyền kinh tế (EEZ) của Trung Quốc mà từ lâu nay Trung Quốc cho rằng vi phạm các quy định của Công ước Liên hợp quốc về Luật Biển (UNCLOS). Hoạt động khảo sát khoa học là vi phạm luật biển nếu các hoạt động này được thực hiện vì mục đích thương mại bên trong vùng EEZ của một quốc gia khác mà không được sự cho phép của quốc gia đó. Trung Quốc đã lập luận rằng nguyên tắc này được áp dụng cho cả các khảo sát thủy văn học hải quân và do thám hàng không. Đó là lý do vì sao mà Trung Quốc dùng các biện pháp cứng rắn vào đầu năm 2001 để ngăn chặn các hoạt động tình báo của Mỹ cả trên biển và trên không gần đảo Hải Nam.
Vì vậy, theo quan điểm của Trung Quốc, các hành động đối với tàu hải quân Mỹ Impeccable không phản ánh một sự thay đổi trong chính sách. Khi Trung Quốc đệ trình phản đối lên CLCS vào tháng 5/2009, Trung Quốc thực sự đã thực hiện hai bước đi theo hướng làm cho các yêu sách chủ quyền của mình phù hợp với luật quốc tế. Bằng việc đính kèm bản đồ đường chín đoạn, Trung Quốc đã biến tấm bản đồ này thành một tài liệu chính thức, do đó tạo điều kiện cho các chuyên gia luật pháp xem xét. Trong công hàm phản đối của mình, Trung Quốc cũng tuyên bố rằng Trung Quốc yêu sách các đảo trong đường chín đoạn, cùng với các vùng biển “kế cận” hay “liên quan” của các đảo đó. Mặc dù đây không phải là các thuật ngữ được sử dụng trong UNCLOS, ý nghĩa của các thuật ngữ này chỉ ra rằng Trung Quốc sẽ phải xác định các yêu sách của mình đối với các vùng biển dựa trên khoảng cách đến các đảo của Trung Quốc. Đây thực ra là một sự thay đổi tiến đến một chính sách ít bành trướng hơn. Phát biểu “lợi ích cốt lõi” được cho là thiếu sáng suốt được đưa ra trong một cuộc họp kín giữa các đại diện của Trung Quốc và Mỹ và sau đó bị tiết lộ cho báo chí Nhật Bản và Mỹ. Phát biểu này diễn ra trong bối cảnh trước đó có một tuyên bố chung vào tháng 11/2009 nhân chuyến thăm của Tổng thống Obama đến Bắc Kinh, trong đó hai bên nhất trí “tôn trọng lợi ích cốt lõi của nhau”.[3] Trung Quốc đã thực hiện sáng kiến xác định “lợi ích cốt lõi và các quan ngại chính” của mỗi bên trong các cuộc hội đàm song phương với một vài nước. Mỹ đã do dự khi xác định “lợi ích cốt lõi” của mình và có vẻ sẵn sàng hơn trong việc xác định lợi ích chung hay lợi ích sẻ chia. Mặc dù chúng ta phải cho rằng phát biểu về “lợi ích cốt lõi” ở Biển Đông vào tháng 3/2010 đã được làm rõ trước đó ở cấp cao nhất, không có vẻ như đây là một tuyên bố công khai. Ý nghĩa thực sự của tuyên bố này cũng không rõ ràng, bởi vì có rất nhiều khu vực của Biển Đông không hề nằm trong đường chín đoạn trên bản đồ được đính kèm vào công hàm phản đối gửi lên CLSC vào tháng 5/2009. Chưa hề có một tuyên bố chính thức nào từ phía Trung Quốc được ghi chép lại rằng Biển Đông đã được nâng lên thành “lợi ích cốt lõi’.[4]
Đối mặt với rất nhiều phản ứng tiêu cực từ tuyên bố trên, Trung Quốc đã rút lui.[5] Gần đây hơn, Trung Quốc đã mềm mỏng hơn trong cách tiếp cận với Việt Nam. Một nhà nghiên cứu từ Học viện Ngoại giao Việt Nam tại hội thảo tháng 11/2010 đã cho biết rằng trong những tháng gần đây, không hề có báo cáo nào về việc Trung Quốc cản trở ngư dân Việt Nam và không có dấu hiệu cho thấy áp lực đối với các công ty dầu khí. Điều còn lại trong chiến lược cứng rắn mới của Trung Quốc đó là các cuộc tập trận hải quân. Trung Quốc giải thích các hoạt động đó hoặc là “bình thường” hoặc là các phản ứng đối với các cuộc tập trận mà Mỹ và các đồng minh tiến hành. Tóm lại, dường như Trung Quốc không hề có một chiến lược mới, mà có vẻ như nhiều động thái thiếu sáng suốt, không nhịp nhàng và đôi khi là ngạo mạn đã hủy hoại vị trí của Trung Quốc ở khu vực.
Các nhà phân tích Trung Quốc có xu hướng nghĩ rằng Mỹ đang thay đổi chiến lược của mình. Cho đến gần đây, Washington vẫn luôn nhấn mạnh rằng các tranh chấp chủ quyền ở Biển Đông không phải là mối bận tâm của Mỹ, tuy nhiên tại hội nghị cấp cao Diễn đàn Khu vực ASEAN (ARF) tháng 7/2010 tại Hà Nội, Ngoại trưởng Mỹ Hillary Clinton đột nhiên đề nghị hỗ trợ tiến trình giải quyết xung đột. Bước đi này rõ ràng đã được phối hợp từ trước với một số chính phủ các nước Đông Nam Á, nhưng chắc chắn không phải với Trung Quốc. Bộ trưởng Quốc phòng Robert Gates cũng đã có một loạt các tuyên bố vào năm 2010 dường như thể hiện một chiến lược mới kiên quyết hơn ở Biển Đông. Điều này xảy ra cùng lúc với sự gia tăng hiện diện hải quân của Mỹ - những lần cập cảng và các cuộc tập trận hải quân được tiến hành, mặc dù hầu hết ở khu vực xa hơn về phía Đông. Trung Quốc cho rằng điều này có liên hệ với một tuyên bố của Mỹ rằng Hiệp ước An ninh Mỹ - Nhật do đó sẽ bao hàm cả những vùng lãnh thổ đang tranh chấp như quần đảo Điếu Ngư/Senkaku.
Một lần nữa, đây là một quan niệm sai lầm. Chiến lược của Mỹ ở khu vực là nhất quán. Nhắc đến các tuyên bố của Mỹ năm 1995, khi mà Phi-lip-pin phát hiện Trung Quốc đang chiếm đóng đảo Vành Khăn nằm trên thềm lục địa của Phi-lip-pin, những phát biểu được đưa ra năm 2010 cũng tương tự như thế.[6] Mỹ có lợi ích quốc gia vô cùng quan trọng mà Mỹ luôn coi trọng: tự do hàng hải không bị cản trở. Mỹ không chấp nhận bất kỳ sự phân biệt nào giữa hàng hải thương mại và quân sự, và không chấp nhận hay tôn trọng luật quốc gia nào mà yêu cầu các tàu hải quân phải xin phép trước nếu các tàu này muốn sử dụng quyền qua lại vô hại qua lãnh hải của một quốc gia (trong 12 hải lý). Hơn nữa, trong vùng biển chung ngoài vùng lãnh hải, Mỹ kiên quyết đòi quyền thực hiện các hoạt động hải quân, tập trận, khảo sát tình báo và các hoạt động khác.
Cần phải nhấn mạnh rằng khái niệm “vùng biển chung” theo cách nói của Mỹ bao gồm cả vùng EEZ của các quốc gia khác. Với bất kỳ mục đích nào ngoài mục đích khai thác kinh tế các nguồn tài nguyên, các quốc gia ven biển không có đặc quyền trong vùng EEZ của mình. Đó là lý do vì sao Mỹ kiên quyết thực hiện các quyền của mình trong các vụ việc liên quan đến sự cố máy bay do thám năm 2001 và các hoạt động khảo sát thủy văn biển của tàu khảo sát hải quân Mỹ Bowditch gần đảo Hải Nam cùng năm đó. Đối với Mỹ, những hoạt động khảo sát này đã trở nên quan trọng hơn bởi sự hiện đại hóa hải quân của Trung Quốc. Hải quân Mỹ muốn theo đuổi từng đường đi nước bước của các tàu ngầm Trung Quốc (một số là hạt nhân) – đang hoạt động từ căn cứ Yulin ở Hải Nam. Nhiệm vụ của Impeccable năm 2009 không khác gì nhiệm vụ của Bowditch năm 2001 và không phải là tín hiệu cho một chiến lược mới của Mỹ.
Mỹ cũng đã tuyên bố một cách nhất quán lợi ích của mình trong việc giải quyết hòa bình các tranh chấp ở Biển Đông. Trước đây, Mỹ cũng đã đề nghị được làm hòa giải nếu các bên yêu cầu. Tuy nhiên, có vẻ như có một nhân tố mới trong những tuyên bố gần đây của Mỹ. Ngoại trưởng Mỹ Hillary Clinton đã tuyên bố vào tháng 7/2010:
“Theo luật tập quán quốc tế, các yêu sách hợp pháp đối với các khu vực biển ở Biển Đông chỉ nên xuất phát từ các yêu sách hợp pháp đối với các điểm đất liền.”[7]
Trong khi đây là một phát biểu đúng đắn, Trung Quốc không phải là quốc gia duy nhất cho rằng thật là nghịch lý rằng một quốc gia không phải là thành viên của Công ước Luật Biển lại đang thuyết giáo các quốc gia thành viên của Công ước đó về luật tập quán quốc tế trong lĩnh vực này. Trong số các quốc gia xung quanh Biển Đông, chỉ có Cam-pu-chia và Thái Lan chưa phê chuẩn Công ước. Việc ký kết văn kiện này năm 1982 không phải là một thắng lợi đối với các cường quốc hải quân. Mặc dù khẳng định nguyên tắc tự do hàng hải, văn kiện này trên hết phản ánh lợi ích của các quốc gia ven biển và quần đảo - những nước mà đã đạt được một sự gia tăng đáng kể quyền chủ quyền đối với các khu vực biển rộng lớn. Trung Quốc, Indonesia và Phi-lip-pin là những quốc gia ủng hộ rất nhiệt tình cho Công ước này. Mỹ đóng một vai trò quan trọng trong quá trình đàm phán và tuyên bố rằng Mỹ hài lòng với kết quả đạt được (mặc dù Mỹ có phản đối chương về đáy biển quốc tế với mục đích thành lập một Cơ quan Quyền lực Đáy biển Quốc tế). Tuy nhiên, Mỹ vẫn chưa thông qua Công ước này.
Điều mà chúng ta chứng kiến trong thời gian gần đây không phải là việc thực thi các chiến lược mới của Trung Quốc và Mỹ mà là sự xung đột giữa các lập trường đã có từ lâu. Đáng lưu ý là các quốc gia Đông Nam Á, ngoại trừ Cam-pu-chia, Thái Lan, Lào và My-an-ma đã phá vỡ xu hướng xích lại sự hấp dẫn về kinh tế của Trung Quốc và đã bắt tay với Mỹ trên lĩnh vực an ninh.
Một số học giả tham gia hội thảo thành phố Hồ Chí Minh đã thể hiện quan ngại rằng các cường quốc địa chính trị có thể bỏ qua các nỗ lực quản lý xung đột cục bộ và các nỗ lực khu vực để chống lại các mối đe dọa quan trọng nhất ở Biển Đông, ví dụ như sự phá hủy môi trường biển và sự cạn kiệt của các nguồn hải sản. Hầu hết các học giả đều tỏ ra thất vọng rằng Tuyên bố về Ứng xử của các Bên ở Biển Đông (DOC) từ năm 2002 không được coi trọng hơn nữa. Các học giả này cảm thấy cần thiết phải đàm phán một Bộ Quy tắc Ứng xử (COC) mới ràng buộc về mặt pháp lý với các điều khoản cụ thể hơn, như là cấm tăng cường hơn nữa các công trình mà Việt Nam, Trung Quốc, Đài Loan , Ma-lai-xia và Phi-lip-pin đang tiếp tục xây dựng trên các đảo đá và đảo nhỏ mà các nước này chiếm đóng ở Trường Sa.[8] Cần nhấn mạnh rằng bi kịch thực sự của các công trình này không phải là công trình đó biểu trưng cho mối đe dọa về quân sự. Các đảo nhỏ ở Trường Sa không thể cầm cự được trước một kẻ tấn công đầy quyết tâm và luôn luôn có giá trị chiến lược không đáng kể. Bi kịch thực sự đó là các công trình xây dựng, đường sá và giao thông du lịch và quân sự ở khu vực đang phá hủy môi trường sống của các loài trên đá san hô. Trước đây, các đảo này là nơi sinh sản cho rùa biển; hiện tại, các đảo này vẫn hỗ trợ sinh sản cho vô số các loài chim và cá.
Mặc dù sẻ chia sự thất vọng đó, tôi thuộc về số ít học giả lạc quan khá thận trọng tại hội thảo. Thiểu số này cho rằng sự khủng hoảng hiện thời có thể sẽ khiến Trung Quốc nhận ra rằng chính sách được kế thừa của Trung Quốc đang đi ngược lại với lợi ích của chính họ. Nếu Trung Quốc thay đổi chính sách của mình để phù hợp hơn với luật quốc tế, Trung Quốc có thể nhận được sự ủng hộ của các quốc gia khác trong nỗ lực loại bỏ một số hoạt động không quân và hải quân của Mỹ. Ngày nay, các tranh chấp chủ quyền đối với các đảo, đảo nhỏ và các khu vực biển đang được kết hợp với vấn đề tiếp cận của hải quân Mỹ đối với các khu vực ven biển của Trung Quốc. Trung Quốc muốn tách hai vấn đề này nhằm ngăn chặn sự can thiệp của Mỹ đối với các tranh chấp chủ quyền. Tuy nhiên, để tách riêng hai vấn đề này, Bắc Kinh phải hiểu rằng sức mạnh hải quân ngày càng phát triển không tự động gia tăng vị thế chính trị trong khu vực. Điều đó có thể chỉ dẫn đến hành vi đối trọng. Nếu các quốc gia láng giềng chấp nhận sự lớn mạnh của khả năng hải quân của Trung Quốc mà không cần phải đối trọng, các quốc gia này cần phải được thuyết phục rằng Trung Quốc sẽ hoạt động phù hợp với luật quốc tế. Và nếu Bắc Kinh nhìn nhận Biển Đông thông qua lăng kính pháp lý, Trung Quốc sẽ nhận ra rằng không phải chỉ có một tranh chấp về Biển Đông, mà ít nhất có 3 tranh chấp khác nhau. Mỗi một tranh chấp có thể được tiếp cận riêng biệt.
TỰ DO HÀNG HẢI (VÀ VẤN ĐỀ DO THÁM)
Tranh chấp đầu tiên liên quan đến tự do hoạt động quân sự trên biển và trên không trong vùng lãnh hải (12 hải lý) và EEZ (200 hải lý) của các quốc gia ven biển. Khi các đại diện của Mỹ nói về điều này, họ thường hay nói là “tự do hàng hải”, nhưng Mỹ đang nghĩ đến nhiều hơn chỉ đơn thuần là “hàng hải.” Mỹ sẵn sàng ngăn chặn bất kỳ phát triển pháp lý nào cản trở Mỹ tiến hành các hoạt động quân sự và thu thập tình báo ở các vùng kinh tế biển của các quốc gia khác.
Về vấn đề liệu Mỹ có hay không quyền tiến hành các hoạt động khảo sát thủy văn biển trong vùng EEZ của Trung Quốc mà chưa có sự cho phép của quốc gia này, cách giải thích luật biển của Mỹ còn thiếu chặt chẽ. Trung Quốc do đó đã có thể nhận được sự ủng hộ đáng kể trong khu vực đối với lập trường của mình. Nhưng sự ủng hộ đó đã không được đưa ra bởi vì các nước láng giềng của Trung Quốc lo sợ rằng Trung Quốc sẽ sử dụng hải quân của mình để tăng cường các yêu sách về lãnh thổ của mình.
Trung Quốc, Việt Nam và Phi-lip-pin đều yêu cầu phải xin phép trước đối với quyền qua lại của tàu chiến qua vùng lãnh hải của các quốc gia này.[9] Trong vùng EEZ (12 đến 200 hải lý), các tàu chiến được hưởng quyền tự do hàng hải đầy đủ bởi quyền tài phán của quốc gia ven biển chỉ liên quan đến các nguồn tài nguyên ở khu vực này. Tuy nhiên, vẫn có các quốc gia như Brazil và Ma-lai-xia có quy định rằng các hoạt động hay tập trận quân sự không được phép thực hiện trong vùng EEZ của các quốc gia này.[10] Trong phần của UNCLOS điều chỉnh các hoạt động thương mại được tiến hành trong vùng EEZ của một quốc gia khác, điều 246 (2) quy định:
“Nghiên cứu khoa học biển trong vùng đặc quyền kinh tế và thềm lục địa phải được tiến hành với sự đồng ý của quốc gia ven biển.”
Mặt khác, điều 204 (a) quy định:
“Nghiên cứu khoa học biển sẽ chỉ được tiến hành cho các mục đích hòa bình.”
Do đó, có một nghịch lý rằng các hoạt động khảo sát thủy văn biển được Bowditch tiến hành năm 2001 và Impeecable năm 2010 sẽ vi phạm UNCLOS nếu chúng được tiến hành vì mục đích khoa học hay thương mại, nhưng không vi phạm luật tập quán quốc tế (do thực tiễn các quốc gia xác định) khi được thực hiện chỉ cho mục đích quân sự thuần túy. Có một nguy cơ rõ ràng rằng Trung Quốc sẽ hủy bỏ cách giải thích luật quốc tế hiện thời và đi theo quan điểm của Mỹ rằng, khi một hải quân lớn mạnh về số lượng và đủ mạnh thì có thể di chuyển ra xa khỏi bờ biển của mình.
PHÂN ĐỊNH BIỂN
Tranh chấp thứ hai liên quan đến sự phân định ranh giới biển. Trung Quốc vẫn chưa thực hiện nghĩa vụ của mình trong UNCLOS về việc công khai chính xác yêu sách về ranh giới ngoài của các vùng EEZ và thềm lục địa của Trung Quốc. Những yêu sách của Trung Quốc mơ hồ và đa dạng đến mức đã kích động sự phản đối từ các quốc gia yêu sách khác. Có lẽ, thông điệp rõ ràng nhất từ hầu như mọi học giả tham gia cả hai hội thảo ở Việt Nam (ngoại trừ Trung Quốc và Đài Loan) là mong muốn PRC và ROC làm rõ các yêu sách của mình.
Rất nhiều học giả Trung Quốc và Đài Loan tin rằng họ có thể yêu sách hầu như toàn bộ Biển Đông nằm trong đường “chín đoạn” hay “chữ U” như là “vùng nước lịch sử” của Trung Quốc hoặc như vùng EEZ và thềm lục địa của Trường Sa và các nhóm đảo khác. Tuy nhiên, không có cách nào mà nguyên tắc “vùng nước lịch sử” hay phép tính vùng EEZ hay thềm lục địa từ các đảo này có thể đưa đến kết quả đó. Nếu Trung Quốc đạt được các quyền chủ quyền đối với toàn bộ khu vực được đường đứt đoạn bao quanh, Trung Quốc cần phải phá vỡ hay sửa lại hoàn toàn luật quốc tế, và điều này cần phải được sự chấp nhận của các quốc gia khác.
Từ tháng 5/2009, khi Trung Quốc đính kèm bản đồ có in hình đường đứt đoạn vào công hàm gửi CLCS phản đối Báo cáo chung giữa Việt Nam và Ma-lai-xia về ranh giới thềm lục địa, vai trò pháp lý của tấm bản đồ này đã được một học giả danh tiếng về luật biển người châu Âu – Erik Franckx, thuộc Đại học Vrije Brussel, Bỉ nghiên cứu kỹ lưỡng. Ông là thành viên của Tòa Trọng tài Thường trực và là Chủ tịch của Ban Luật Quốc tế và Châu Âu. Ông đã trình bày những nghiên cứu của mình tại hội thảo ở thành phố Hồ Chí Minh, cùng với trợ lý nghiên cứu của ông là Marco Benatar. Bài báo pháp lý được mong đợi, phát triển dựa trên bài trình bày của hai học giả này tại Hội thảo có khả năng sẽ kết luận rằng tầm bản đồ có in hình đứt đoạn thiếu cơ sở vững chắc. Do đó, tấm bản đồ này sẽ mang lại phiền toái nếu tiếp tục được duy trì là một phần trong chính sách chính thức của PRC và ROC.[11]
Bản đồ có in hình đường đứt đoạn được PRC thừa kế từ thời Trung Hoa Dân Quốc (Trung Hoa Dân Quốc) của Tưởng Giới Thạch và xuất hiện trên một số bản đồ do Trung Quốc xuất bản. Bản đồ này là một phần của tinh thần dân tộc, do đó không thể dễ dàng bị xóa bỏ. Tuy nhiên, nó có thể được giải thích lại hoặc gác lại một cách lặng lẽ trong khi Trung Quốc công bố chính xác các yêu sách về EEZ và thềm lục địa. Điều này có thể xảy ra, dù hơi chậm, nếu các chính phủ ở Bắc Kinh và Đài Bắc có đủ ý chí để ban hành các chính sách cần thiết mới bất chấp những tuyên truyền chủ nghĩa dân tộc.
Những tuyên bố gần đây từ Đài Bắc, chính phủ đang chiếm đóng đảo lớn nhất ở Trường Sa, Ba Bình đã không còn quá coi trọng lập luận “vùng nước lịch sử”. Lập luận này đã chi phối suy nghĩ của Đài Bắc trước đây. Thay vào đó, các chuyên gia pháp lý của Đài Loan bây giờ có xu hướng coi vùng biển trong nằm bên trong đường lưỡi bò là “vùng nước bao quanh” của một số điểm đất liền mà ROC có chủ quyền.
Như đã đề cập, phản đối của PRC lên CLCS cũng nhắc đến các đảo và “các vùng biển kế cận”. Cách thức đúng đắn để yêu sách chủ quyền đối với các điểm đất liền đó là đặt tên và định vị chính xác từng điểm cũng như giải thích các điểm này đã được phát hiện, quản lý và sử dụng như thế nào. Điều này không thể chỉ đơn giản được thực hiện bằng việc vẽ một đường bao quanh một khu vực trên một bản đồ. Đối với Trung Quốc, việc chuyển sang yêu sách sở hữu đối với các tài nguyên biển từ yêu sách chủ quyền đối với các vùng đất chắc chắn là một bước đi đúng hướng. Tuy nhiên, vấn đề đối với Trung Quốc không chỉ là các yêu sách chủ quyền đối với Trường Sa, Hoàng Sa và Bãi cạn Scarborough đang bị tranh chấp; một số đảo nhỏ có kích thước quá nhỏ để có thể có vùng EEZ hay thềm lục địa; một số đảo khác cũng có kích thước quá nhỏ để có thể có nhiều hiệu lực trong phân định vùng EEZ của quốc gia (ngoại trừ bên ngoài 200 hải lý từ bờ biển, còn được gọi là vùng “bánh donut”* ở giữa Biển Đông).
Không vùng EEZ nào có thể rộng hơn 200 hải lý tính từ bờ biển, nhưng thềm lục địa có thể mở rộng ra ngoài giới hạn đó. Báo cáo chung giữa Việt Nam và Ma-lai-xia tháng 5/2009 về ranh giới thềm lục địa mở rộng ngoài 200 hải lý thể hiện một bước đi quan trọng tiến tới việc áp dụng luật biển bởi báo cáo này đã hoàn toàn bỏ qua các đảo nhỏ ở Trường Sa, rất nhiều trong đó đang bị Ma-lai-xia và Việt Nam chiếm đóng. Báo cáo này chỉ tính khoảng cách thuần túy từ bờ biển và các đảo gần bờ của Ma-lai-xia, Việt Nam, Brunei và Phi-lip-pin.
Dù sao đi nữa, xét việc phân định ở các nơi khác – ví dụ như gần đây nhất ở Hắc Hải giữa Ru-ma-nia và Ucraina – rõ ràng phương pháp thích hợp để phân định như sau: trước tiên, mô tả các yêu sách về thềm lục địa và EEZ dựa trên khoảng cách từ bờ biển chính; thứ hai, xác định đường trung tuyến giữa hai bờ biển đối diện (hay đường cách đều giữa các bờ biển liền kề); và chỉ khi đó mới xem xét liệu các đảo nhỏ có thể có hiệu lực trong phân định hay không.
Các chuyên gia pháp lý Việt Nam đã hoàn toàn hiểu được vấn đề này. Điều này được minh chứng trong bài thuyết trình chi tiết tại hội thảo thành phố Hồ Chí Minh của bà Nguyễn Thị Lan Anh từ Học viện Ngoại giao Việt Nam. Bà đã chứng minh rằng việc phân định biển ở Biển Đông sẽ vô cùng khó khăn nếu bất kỳ điểm đảo nào ở Trường Sa được phép có hiệu lực trong việc phân định EEZ hay thềm lục địa.[12]
GS. Stein Tonnesson, Viện Nghiên cứu Hòa bình, Oslo
Bản gốc tiếng Anh " China's Changing Role in the South China Sea: Reflections on a Scholars Workshop". Bài viết được in trong Seri đặc biệt của tạp chí Harvard Asia Quarterly với chủ đề “The Disputed Sea – Maritime Security in East Asia” tháng 12/2010Bản quyền tiếng Việt thuộc NCBĐ
* Stein Tonnesson là một nhà nghiên cứu về hòa bình, nhà lịch sử quốc tế và hiện tại là một Nghiên cứu sinh Jennings Randolph tại Học viện Hòa bình của Mỹ tại Washington DC cho đến tháng 7/2011. Ông muốn bày tỏ sự cảm ơn đối với Học viện Ngoại giao Việt Nam và Hội Luật gia Việt Nam đã có lời mời ông tham dự hai hội thảo Biển Đông vào tháng 11/2009 và tháng 11/2010. Để xem thêm về các bài viết của Tonnesson, xem: www.cliostein.com.
[1] 1. Cộng hòa Trung Quốc (Đài Loan) đã đưa ra một tuyên bố riêng. Smith, R. W., “Maritime Delimitation in the South China Sea: Potentiality and Challenges,” Ocean Development and International Law 41 (2010): 232-233.
[2] Về vị trí của Quốc vụ khanh Đới Bỉnh Quốc trong Nhóm ra quyết sách về các vấn đề đối ngoại trong Đảng Cộng sản Trung Quốc, xem Linda Jakobson và Dean Knox, “Foreign Policy Actors in Chinese Decision-Making,” SIPRI Policy Paper 26 (9/2010): 5.
[3] “Hai nước tái khẳng định rằng nguyên tắc cơ bản về tôn trọng chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ của nhau là trọng tâm cốt lõi trong ba tuyên bố chung Mỹ - Trung vốn là kim chỉ nam cho mối quan hệ Mỹ - Trung. Không bên nào ủng hộ bất kỳ nỗ lực của bất kỳ lực lượng nào muốn làm suy giảm nguyên tắc này. Hai bên nhất trí rằng tôn trọng các lợi ích cốt lõi của nhau là cực kỳ quan trọng trong việc đảm bảo sự phát triển ổn định trong quan hệ Mỹ - Trung.” Tuyên bố chung Mỹ - Trung, 17/11/2009. Truy cập ngày 26/10/2010: http://www.whitehouse.gov/the-press-offce/us-china-joint-statement.
[4] Do vậy, Niall Ferguson đã làm cho người đọc hiểu nhầm khi tuyên bố rằng “Biển Đông đã được tuyên bố là ‘lợi ích quốc gia cốt lõi’,” The Wall Street Journal, 18/11/2010. Christian Karyl cũng gây ra điều tương tự khi viết rằng “Trung Quốc làm cả thế giới giật mình khi tuyên bố rằng Trung Quốc coi các vùng lãnh thổ ở khu vực Biển Đông rất giàu tài nguyên là một khu vực thuộc ‘lợi ích quốc gia sống còn’,” The New York Review of Books 52-9 (11/2010): 32.
[5] Carlyle Thayer, “Recent developments in the South China Sea and Implications for Regional Security and Prosperity.” Bài viết cho Hội thảo quốc tế lần 2, Biển Đông: Hợp tác vì An ninh và Phát triển trong Khu vực, Thành phố Hồ Chí Minh, Việt Nam, 11 – 12/11/2010. Một phần trong Kỷ yếu gồm tập hợp các tham luận cho Họi thảo quốc tế lần 2, Biển Đông: Hợp tác vì An ninh và Phát triển trong Khu vực, Thành phố Hồ Chí Minh, Việt Nam. Xem thêm Carlyle Thayer, Southeast Asia: Patterns of Security Cooperation, Viện Chính sách Chiến lược Úc (9/2010): 34-35
[6] Bronson Percival, “The South China Sea: An American Perspective.” Bài viết cho Hội thảo quốc tế lần 2, Biển Đông: Hợp tác vì An ninh và Phát triển trong Khu vực, Thành phố Hồ Chí Minh, Việt Nam, 11 – 12/11/2010.
[7] Ngoại trưởng Hillary R. Clinton, Phát biểu tại buổi họp báo, Trung tâm hội nghị quốc gia, Hà Nội, 23/7/2010. Sưu tầm ngày 18/11/2010: http://www.state.gov/secretary/rm/2010/07/145095.htm
[8] Ảnh chụp trên không của các công trình này có thể xem trong Rommel C. Banlaoi, “Renewed Tensions and Continuing Maritime Security Dilemma in the South China Sea: A Philippine Perspective,” Kỷ yếu Hội thảo quốc tế, Biển Đông: Hợp tác vì An ninh và Phát triển trong Khu vực, Thành phố Hồ Chí Minh, Việt Nam, 26-27/11/2009, Hiệu đính: Tran Truong Thuy (Hà Nội: Nhà Xuất Bản Thế Giới, 2010), 149-157.
[9] Donald R. Rothwell và Tim Stephens, The International Law of the Sea (Oxford và Portland: Hart Publishing, 2010), 270.
[10] Như trên, 275.
[11] Erik Franckx và Marco Benatar, “Dotted Lines in the South China Sea: Fishing for (Legal) Clarity.” Bài viết cho Hội thảo quốc tế lần 2, Biển Đông: Hợp tác vì An ninh và Phát triển trong Khu vực, Thành phố Hồ Chí Minh, Việt Nam, 11 – 12/11/2010.
* Cụm từ "Bánh Donut" do Indonesia đề xuất, theo đó các vùng nằm ngoài 200 hải lý tính từ đường bờ biển và đảo của nhiều nước có yêu sách sẽ là khu vực hợp tác của tất cả các nước xung quanh biển Đông - ND
[12] Nguyễn Thị Lan Anh, “Maritime Delimitation in International Law and the Impacts on the South China Sea Disputes.” Bài viết cho Hội thảo quốc tế lần 2, Biển Đông: Hợp tác vì An ninh và Phát triển trong Khu vực, Thành phố Hồ Chí Minh, Việt Nam, 11 – 12/11/2010.
