HỒ CHÍ MINH - CHÂN DUNG MỘT CUỘC ĐỜI (13)

--

CHƯƠNG XIII

ĐỊA DANH MANG TÊN ĐIỆN BIÊN PHỦ

Dự đoán Hồ Chí Minh sẽ về thủ đô ăn Tết năm 1951 quả là ngây thơ. Mặc dù trong giai đoạn khởi đầu, cuộc tấn công của Việt Minh đã bắt đầu một cách đầy hứa hẹn - với việc các đơn vị Việt Minh từ các cánh rừng dưới chân núi Tam Đảo tràn ra trong một cuộc tấn công theo kiểu “biển người” của Trung Quốc nhằm vào các vị trí của đối phương tại Vĩnh Yên - các chỉ huy của họ đã đánh giá thấp quyết tâm của tướng Jean De Lattre de Tassigny mới đến Đông Dương ngày 19-12-1950 với tư cách là Cao uỷ mới và Tổng Tư lệnh các Lực lượng viễn chinh Pháp (FEF) tại Đông Dương. De Lattre đã chứng tỏ là một đối thủ đáng gờm đối với Võ Nguyên Giáp. Là một anh hùng chiến tranh, một con người vô cùng tự tin và có hàm quân sự cao nhất, De Lattre đã hành động ngay lập tức củng cố vị thế quân Pháp. Để nâng cao tinh thần binh lính, ông huỷ bỏ lệnh của người tiền nhiệm sơ tán nhân dân Pháp khỏi Hà Nội. Để bẻ gẫy cuộc tấn công của Việt Minh, ông huy động lực lượng dự bị chiến lược từ các nơi khác, đồng thời ra lệnh cho máy bay Pháp sử dụng bom napalm mới nhận được từ Hoa Kỳ.

Kết quả thật kinh ngạc. Binh lính Việt Minh chưa từng gặp phải tác động của bom khí cháy, tháo chạy tán loạn và thị xã Vĩnh Yên vẫn nằm trong quyền kiểm soát của người Pháp. Một người tham gia lực lượng tấn công sau này viết:

“Đơn vị của chúng tôi tấn công từ buổi sáng. Từ xa, ba con chim én hiện ra to dần. Đó là những chiếc máy bay. Chúng bổ nhào và địa ngục mở ra ngay trước mắt tôi. Địa ngục trông giống như một chiếc công-te-nơ chứa đầy những quả trứng khổng lồ rơi xuống từ chiếc máy bay đầu tiên, rồi từ chiếc thứ hai rơi xuống ngay bên phải tôi… Một quầng lửa dữ dội lan ra tới hàng trăm mét, gieo rắc kinh hoàng trong binh lính. Đó là bom napalm, đám cháy từ trên trời rơi xuống.

Một chiếc máy bay khác lại đến và các đám cháy mới lại bùng lên. Bom rơi phía sau chúng tôi và tôi cảm thấy hơi lửa đang lan toả khắp người. Mọi người tháo chạy và tôi không thể nào cản họ lại được. Không có cách nào sống được dưới quầng lửa đang hoành hành và thiêu rụi mọi thứ trên đường đi của nó”.[596]

Theo một báo cáo tình báo của Mỹ, khoảng từ 3.500 đến 4.000 lính trong tổng số 10.000 lính tham gia cuộc tấn công của Việt Minh đã bị thương. Hơn 400 lính Pháp chết và 1.200 bị thương. Các cuộc tiến công sau đó vào Mạo Khê và các cứ điểm dọc sông Đáy ít thành công hơn và cuối cùng, sau khi chịu nhiều thương vong, họ phải rút lên núi. Khi mối đe doạ đối với Hà Nội tạm thời dịu xuống, De Lattre thú nhận, quyết định huỷ bỏ lệnh sơ tán của ông chỉ là “tiếng còi trong bóng đêm” và là một cuộc trình diễn trên sân khấu nhằm khôi phục niềm tin của công chúng.[597]

Không những không mở được đường tiến về Hà Nội, cuộc tiến công lại là một thất bại của các lực lượng Việt Minh và thực sự là một thất bại cá nhân đáng xấu hổ của Võ Nguyên Giáp - nhà chiến lược thượng hạng của Hồ Chí Minh. Mấy tuần sau đó, Bộ Tổng tham mưu bắt đầu suy tính lại cách đánh của mình. Tại một cuộc họp của các cán bộ cao cấp trong Đảng tổ chức giữa tháng Tư, Hồ Chí Minh kêu gọi tự kiểm điểm để rút kinh nghiệm từ những bài học vừa qua, chuẩn bị cho cuộc chiến đấu mới. Một chương trình phát thanh của Việt Minh tháng Năm nói, chỉ nên phát động các chiến dịch quân sự lớn khi cầm chắc chiến thắng. Các nguồn tin chính thức đã thôi thúc không dùng khẩu hiệu “chuẩn bị chuyển sang giai đoạn tổng tấn công”, bắt đầu nhấn mạnh đến tầm quan trọng của một cuộc kháng chiến trường kỳ. Trong các bài viết và nói chuyện cuối năm 1951, Hồ Chí Minh gián tiếp đưa ra quan điểm tương tự, nói đến tầm quan trọng của chiến thuật chiến tranh du kích trong việc tiến hành một cuộc đấu tranh lâu dài chống lại kẻ thù. Các cố vấn Trung Quốc rũ bỏ trách nhiệm thất bại bằng cách báo cáo cho cấp trên (một cách muộn màng) rằng binh lính Việt Minh thiếu kinh nghiệm cần thiết để tiến hành một chiến dịch quân sự đầy tham vọng như vậy. Họ cũng khuyên nên chuyển sang áp dụng chiến tranh du kích. Ông Giáp cũng thừa nhận, đối đầu với quân đội Pháp được trang bị tốt hơn trong một trận chiến bằng những lực lượng vẫn còn thiếu kinh nghiệm là một sai lầm và các lực lượng này đôi khi không có được mức độ quyết chiến, một quyết tâm cần thiết.[598]

Ảnh hưởng của Trung Quốc đối với chiến lược chiến tranh du kích của Việt Minh ngày càng trở lên nên rõ nét sau năm 1950, tác động của nó cũng rõ nét trong các thay đổi đang diễn ra trong chính sách đối nội của Việt Minh. Từ giữa những năm 1950, các cán bộ Trung Quốc mặc trang phục kiểu Mao miệng hô hào các khẩu hiệu cách mạng bắt đầu đến Việt Nam với số lượng lớn để cố vấn cho phía Việt Nam trên mọi phương diện quản lý và hành vi ứng xử. Trước khi họ rời Trung Quốc, Lưu Thiếu Kỳ đã cẩn thận chỉ thị cho các thành viên của đoàn cố vấn không được áp đặt các kỹ thuật Trung Quốc vào Việt Nam một cách tùy tiện, nhưng nhiều người đã phớt lờ lời khuyên, làm dấy lên sự bực tức trong hàng ngũ binh lính và sĩ quan Việt Nam, những người từ lâu đã nhạy cảm trước thái độ trịnh thượng của những người anh em phương Bắc.

Đối với nhiều người Việt Nam, việc thiết lập các chương trình giáo dục tư tưởng cho đảng viên biểu hiện rõ nhất của ảnh hưởng ngày càng tăng của Trung Quốc. Theo lý thuyết của Mao, mục đích của chương trình, khích lệ cải huấn tư tưởng các đảng viên, nhưng nó lại thường biến tướng thành sự sỉ nhục và trừng phạt, thường mang đặc điểm của xung đột giai cấp khi các cán bộ xuất thân trong hoàn cảnh nghèo khó trả thù các đồng đội xuất thân từ các gia đình giàu có. Theo lời kể của một số người tham gia các chương trình này, chiến thuật tự kiểm điểm - trọng tâm của chương trình - đã làm kinh hoàng rất nhiều các bộ Việt Minh, những người hầu hết đã đọc một số tác phẩm Marxist - Lenin và động cơ tham gia phong trào Việt Minh của họ thường là vì lòng yêu nước hơn là ý thức hệ.

Kết quả của việc giáo dục tư tưởng nhiều khi trở thành bi kịch. Theo Georges Boudarel, một người cộng sản Pháp từng phục vụ trong một đơn vị của Việt Minh trong những năm đầu thập niên 1950, người ta tịch thu dao cạo râu của các cán bộ Việt Minh bị tổn thương về tinh thần nhằm ngăn họ tự sát. Đèn trong các lều của các trại huấn luyện được thắp sáng suốt đêm có lẽ cũng vì lý do này. Chính uỷ Việt Minh được cử xuống tất cả các đơn vị để theo dõi động cơ tư tưởng của binh sĩ. Nếu như chính uỷ và sĩ quan chỉ huy của một đơn vị bất đồng thì chính uỷ sẽ có quyền quyết định cuối cùng.[599]

Georges Boudarel cho rằng chính sách này có tác dụng tiêu cực. Trước mắt, chính sách này đẩy nhiều trí thức yêu nước ra khỏi phong trào và phá vỡ sự đoàn kết đang tồn tại trước đó giữa những người trung hoà và quá khích trong Đảng. Về lâu dài, hậu quả của các chính sách này rất nguy hại, vì lo sợ bị phê bình và trả thù sẽ làm tê liệt tính sáng tạo của các văn nghệ sĩ. Các nguồn tin tình báo Pháp đã thu được nhiều tài liệu nói về sự rạn nứt giữa cán bộ Việt Nam và chuyên gia Trung Quốc. Những người đào ngũ khỏi hàng ngũ Việt Minh thường viện dẫn việc họ rời bỏ cách mạng là do ảnh hưởng thái quá của học thuyết Maoist. Ngay cả những người ủng hộ Việt Minh, chấp thuận việc cần phải nghe theo những lời khuyên chiến lược từ các cố vấn Trung Quốc đôi khi cũng chán nản trước việc các chuyên gia Trung Quốc gần như đang chỉ huy các đơn vị quân đội của Việt Nam. Những người đào ngũ nói rằng nhiều cán bộ trung - cao cấp của Việt Minh đã bị thanh trừng do sức ép của Trung Quốc. Theo các nguồn tin từ phía Pháp, có thể là do sức ép của phía Trung Quốc mà tướng Nguyễn Bình, tư lệnh các lực lượng Việt Minh ở miền Nam và là người bị cho là phê phán ảnh hưởng ngày càng tăng của Trung Quốc trong phong trào Việt Minh đã bị mất chức tháng 9-1951 và được lệnh ra bắc để “định hướng lại”. Các nguồn tin chính thức của Việt Nam Dân chủ Cộng hoà tuyên bố, ông đã bị giết trong một cuộc đụng độ với các lực lượng quân đội hoàng gia Campuchia trên đường ra Việt Bắc. Các báo cáo chưa được kiểm chứng nói rằng ông bị bắt đưa đi và “vui vẻ chấp thuận cái chết định mệnh trong chiến đấu hơn là bị xử tử”.[600]

Ảnh hưởng của Trung Quốc bắt đầu lan đến nông thôn nơi chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hoà áp dụng các quy định về cải cách ruộng đất ngày càng chặt chẽ hơn. Các quy định tập trung xoá bỏ ảnh hưởng kinh tế và chính trị của giai cấp địa chủ ở cấp làng xã. Kể từ khi chiến tranh bùng nổ tháng 12-1946, chính sách ruộng đất của chính phủ phản ánh quyết định của Hồ Chí Minh đặt ưu tiên vào cuộc đấu tranh phản đế lên trên cách mạng phản phong. Vì thế chương trình kêu gọi giảm tô nhưng chỉ giới hạn việc tịch thu đất canh tác thuộc quyền sở hữu của các công dân Pháp và những người cộng tác với chính quyền Bảo Đại. Đất của các địa chủ yêu nước và các nông dân giàu có không bị tịch thu nhằm lôi kéo sự ủng hộ của những đối tượng này đối với phong trào.

Tuy nhiên, đến đầu thập niên 1950, ngày càng có nhiều chỉ trích từ giới quân sự, rất nhiều quy định của chương trình đã bị phớt lờ ở cấp địa phương nơi rất nhiều địa chủ không thực hiện quy định giảm tô. Các lãnh tụ của Đảng như Trường Chinh lập luận, do không huy động được sự ủng hộ mạng mẽ hơn nữa của những tầng lớp dân nghèo ở nông thôn, chương trình này không đáp ứng lợi ích của cách mạng. Các cố vấn Trung Quốc với những kinh nghiệm mới mẻ về chương trình cải cách ruộng đất triệt để đang được tiến hành tại Cộng Hoà Nhân Dân Trung Hoa bắt đầu thúc giục các cán bộ Việt Nam đối đầu với các phần tử “phong kiến” ở nông thôn một cách trực diện hơn. Kết quả, các quy định giảm tô và giới hạn việc tham gia của các địa chủ trong hội đồng xã bắt đầu được thực hiện chặt chẽ hơn.

Sự kiện nổi bật nhất đánh dấu sự chuyển hướng quyết định sang phía tả của chính phủ xẩy ra vào tháng 2-1951 khi Đảng tổ chức Đại hội Đảng Toàn Quốc lần thứ II - đại hội đầu tiên được tổ chức sau Đại hội tại Ma Cao tháng 3-1935 - tại một địa điểm bí mật ở tỉnh Tuyên Quang, nằm sâu trong rừng Việt Bắc. Tổng số 200 đại biểu đại diện cho khoảng nửa triệu đảng viên đã tham dự cuộc họp.

Có nhiều lý do xác đáng để tổ chức đại hội. Trước hết, mặc dù Đảng cộng sản Đông Dương đã giải thể công khai tháng 11-1945, tổ chức này vẫn lớn mạnh nhanh chóng trong những năm cuối thập niên 1940 và rất nhiều đảng viên - đại đa số có nguồn gốc là nông dân và tiểu tư sản - mới chỉ được rèn luyện rất ít về hệ tư tưởng. Nhiều cán bộ bị nhiễm cái mà tài liệu của Đảng gọi là “quan điểm phong kiến” (bao gồm những điều bị coi là tệ nạn xã hội như tín ngưỡng, mê tín, hống hách, gia trưởng), “đầu óc du kích” (ngụ ý thái độ bí mật và nghi ngờ người ngoài) và trình độ nhận thức chính trị thấp. Trong báo cáo trước các đại biểu, Tổng bí thư Trường Chinh tuyên bố, việc chống lại ảnh hưởng to lớn của chủ nghĩa cá nhân, thái độ hống hách và việc làm quan liêu, tham nhũng, đạo đức yếu kém trong đảng viên là vô cùng quan trọng. Ông khẳng định, chỉ một Đảng cộng sản có kỷ luật cao, trong sạch trước công chúng mới có khả năng đóng vai trò tích cực trong đấu tranh chống những tệ nạn đó và đóng vai trò tiên phong trong lãnh đạo cách mạng Việt Nam.

Ảnh hưởng ngày càng tăng của Trung Quốc trong việc hoạch định chính sách đối nội cũng được thừa nhận công khai tại Đại hội. Trường Chinh tuyên bố, nước Việt Nam tương lai sẽ áp dụng mô hình “chuyên chính dân chủ nhân dân” kiểu Trung Quốc chứ không theo mô hình “chuyên chính vô sản” Đông Âu theo kiểu Liên Xô. Theo mô hình Trung Quốc, mục tiêu trước mắt là tiến hành giai đoạn đầu của cách mạng dân tộc dân chủ để chuẩn bị cho cuộc cách mạng xã hội chủ nghĩa sau này, nhưng không có thời kỳ quá độ kéo dài giữa hai giai đoạn. Cuộc cách mạng dân tộc dân chủ, theo cách nói của Lenin, sẽ “phát triển” sang giai đoạn xã hội chủ nghĩa. Để giành được sự ủng hộ rộng rãi của dân chúng, Mặt trận Việt Minh - một liên minh rộng rãi của các lực lượng yêu nước được hình thành năm 1941, hiện công chúng thấy rõ đang chịu sự lãnh đạo của những người cộng sản - cần được đổi tên thành Mặt trận Dân Tộc Thống Nhất Việt Nam hay Mặt trận Liên Việt.[601]

Để hoàn thành nhiệm vụ, Đảng cộng sản Đông Dương cũng cần có tên mới - Đảng Lao động Việt Nam. Khi đưa từ dễ gây xúc động “Việt Nam” vào tên Đảng, các nhà lãnh đạo rõ ràng đã công nhận tầm quan trọng to lớn của cuộc đấu tranh phản đế trong việc giành sự ủng hộ của dân chúng, một quan điểm mà bản thân Hồ Chí Minh luôn tâm niệm kể từ giữa thập niên 1920. Đồng thời, quyết định này cũng là một cử chỉ ngầm đáp lại tinh thần dân tộc chủ nghĩa đang dâng lên ở các nước Lào và Campuchia, nơi các đảng viên Đảng cộng sản Đông Dương người Lào và Khơ - me ngày càng thấy khó chịu trước sự chỉ đạo, đôi khi có tính chất nhồi nhét của các cấp trên người Việt và đòi phải có Đảng riêng của mình. Đảng lúc này đã chính thức công nhận, cách mạng ở ba nước sẽ phát triển với tốc độ khác nhau và mỗi nước sẽ có đảng riêng của mình để đóng vai trò tiên phong trong quá trình đó. Trong khi Việt Nam đang tiến tới cách mạng dân tộc dân chủ, sau đó tiến thẳng lên chủ nghĩa xã hội, Lào và Campụhia đã đi theo hướng dân chủ nhân dân và cách mạng xã hội chủ nghĩa của họ sẽ bị trì hoãn một số năm.

Tuy nhiên, quyết định tách Đảng cộng sản Đông Dương thành ba đảng riêng biệt không có nghĩa là Hồ Chí Minh và các cộng sự không còn quan tâm đến các nước khác ở Đông Dương. Ngược lại, mặc dù các tổ chức được thiết lập tại Lào và Campuchia mang tên Đảng Nhân dân Cách mạng, kế hoạch thiết lập một liên minh chặt chẽ giữa ba nhóm đã được đưa ra ngay sau khi Đại hội II kết thúc. Theo một tài liệu chính thức của Đảng được đưa ra tại Đại hội sau này Pháp lấy được, Việt Nam không hề có ý định chấm dứt sự kiểm soát đối với phong trào cách mạng trên toàn Đông Dương. Tài liệu này tuyên bố “Đảng Việt Nam giữ quyền giám sát hoạt động của các đảng anh em ở Lào và Campuchia”, mặc dù các nguồn tin của Việt Nam sau này xác nhận, quan niệm về một liên bang Đông Dương (lần đầu tiên được đề cập tại Hội nghị Ma Cao năm 1935) đã được công khai từ bỏ tại Đại hội năm 1951, nhưng tài liệu tịch thu được này lại nói ngược lại. Mặc dù có ba đảng riêng biệt, “sau này, nếu điều kiện cho phép, ba đảng cách mạng ở Việt Nam, Lào, Campuchia sẽ có thể thống nhất lại để thành lập một đảng duy nhất: Đảng Liên bang Việt - Miên - Lào”.[602]

Quyết định duy trì quan hệ chặt chẽ giữa ba nước, đoàn kết thống nhất trong Liên hiệp Pháp chứng tỏ giới lãnh đạo Đảng nhận thấy tầm quan trọng chiến lược của Đông Dương như một khối thống nhất. Trong một cuốn sách học của Đảng mà người Pháp thu được năm 1950, ba nước được miêu tả như một khối thống nhất từ quan điểm đến địa lý, kinh tế, chính trị và chiến lược. Tài liệu này nói rằng các phong trào cách mạng ở ba nước được định hướng giúp đỡ lẫn nhau trong mọi lĩnh vực để tiến hành cuộc đấu tranh chống đế quốc xâm lược và xây dựng “nền dân chủ mới” trong tương lai.[603]

Dấu ấn của Hồ Chí Minh có thể được tìm thấy trong nhiều tài liệu được Đại hội thông qua. Các cộng sự của ông đã chiếu theo ý kiến kiên quyết của Hồ Chí Minh cần phải đặt mục tiêu phản đế lên trên phản phong ở Đông Dương và công nhận cần phải hiệu triệu những phần tử ôn hoà trong xã hội Việt Nam. Nhấn mạnh đến tầm quan trọng của cuộc cách mạng hai giai đoạn (dù có ngắn đến đâu) và sự cần thiết phải áp dụng ý thức hệ cách mạng vào điều kiện cụ thể ở mỗi nước, các đảng viên đã hưởng ứng khuynh hướng thực dụng, điều luôn là ý tưởng của ông từ những ngày đầu tiên của phong trào.

Tuy nhiên, khó tránh khỏi kết luận Bắc Kinh cũng có ảnh hưởng chính đằng sau những quyết định tại Đại hội II. Bằng việc quyết định lập lại Đảng cộng sản như một “lực lượng đưa đường chỉ lối” hiện hữu thúc đẩy cách mạng Việt Nam, người Việt Nam đã đáp lại chỉ trích từ Trung Quốc và Liên Xô về cuộc đấu tranh của họ từ trước đến giờ vẫn thiếu màu sắc Marxist cần thiết. Việc sử dụng thuật ngữ “nền dân chủ mới”, một sự bắt chước trực tiếp từ một mô hình mới được chính người Trung Quốc áp dụng, trong khi nhấn mạnh đến “sự lớn mạnh” của cách mạng từ giai đoạn một sang giai đoạn hai, họ nhấn mạnh đến những quan ngại từ phía Moscow và Bắc Kinh rằng Đảng cộng sản Đông Dương vẫn chưa chính thống trong các hoạt động của mình.

Phản ứng của Hồ Chí Minh trước các quyết định tại Đại hội có lẽ lẫn lộn. Là một người có đầu óc thực tế, ông hiểu tầm quan trọng của việc xoa dịu Bắc Kinh để khuyến khích sự ủng hộ của Trung Quốc cho cách mạng Việt Nam và ít người sánh được với ông về khả năng quỵ luỵ trước Mao Chủ tịch và các cộng sự hãnh tiến của Mao. Nhưng chắc ông cũng lo lắng về hiểm hoạ của những ảnh hưởng thái quá của Trung Quốc và nhận thức được nhiều yếu tố trong mô hình Trung Quốc - cụ thể nâng cao vai trò của Đảng, sự nhấn mạnh ngày càng nhiều tới cải huấn tư tưởng, trừng phạt nặng nề giành cho những ai bị tình nghi là phản động - có thể sẽ không thành công trên mảnh đất nhiệt đới của xứ Đông Dương thuộc Pháp này. Những bản năng bao quát của ông chắc chắn đã phản kháng khi biết nhiều người yêu nước Việt Nam sẽ bị đẩy ra khỏi hàng ngũ của Mặt trận Việt Minh và rơi vào tay kẻ thù.

Những lo lắng của ông Hồ không qua được mắt những quan sát viên thời đó và có nhiều lời đồn, mặc dù Hồ Chí Minh được khẳng định là Chủ tịch Đảng, cuộc họp đã đánh dấu một thất bại lớn của ông Hồ và ảnh hưởng của ông trong phong trào cách mạng Việt Nam. Theo các nguồn tin tình báo Pháp, một trong những kết quả của Đại hội thay thế ảnh hưởng của những người ôn hoà như Hồ Chí Minh bằng những thành phần hiếu chiến đứng đầu là Trường Chinh - người vừa được bầu lại vào vị trí Tổng Bí thư Đảng. Một nguồn tin báo chí tại Sài Gòn thậm chí đưa tin, ông Hồ đã bị tử hình theo lệnh của Võ Nguyên Giáp. Các nguồn thạo tin tại Hà Nội thừa nhận, Đại hội thể hiện thất bại của Hồ Chí Minh và thắng thế của những người như Trường Chinh - những người quyết tâm đi theo lời khuyên của Trung Quốc, áp dụng đường lối cứng rắn hơn đối với cách mạng Việt Nam. Một Uỷ ban Trung ương mới gồm 29 uỷ viên đã được bầu ra (thành phần chủ yếu là những nhà cách mạng lão thành đã hoạt động tích cực trong Đảng từ trước Thế chiến II). Uỷ ban Trung ương lại bầu ra một Ban Chấp hành nữa (theo mô hình của Liên Xô, Bộ Chính Trị), gồm bảy đảng viên hàng đầu của Đảng và một uỷ viên dự khuyết. Bộ Chính trị sẽ điều khiển công việc của Đảng và chính phủ. Các thành viên chính của tổ chức này được mọi người coi là “tứ trụ” là Trường Chinh, Phạm Văn Đồng, Võ Nguyên Giáp và Hồ Chí Minh. Tóm tắt tiểu sử đăng trên báo Nhân Dân của Đảng tháng 3-1951 mô tả Trường Chinh như kiến trúc sư, người lãnh đạo cách mạng Việt Nam trong khi Hồ Chí Minh là linh hồn của cuộc cách mạng.[604]

Sau khi Giáp thất bại trong cuộc tấn công ở đồng bằng sông Hồng, cuộc xung đột dần lắng xuống, trở thành cuộc chiến cân bằng. Năm 1951, hầu hết các cố gắng của Việt Minh tập trung vào phía Bắc. Sau thất bại của cuộc tiến công của Nguyễn Bình mùa Hè năm 1950, các nhà chiến lược Việt Minh tạm gác cuộc đấu tranh ở Nam Bộ. Ông Bình tổ chức những cuộc tuần hành lớn ở Sài Gòn (còn gọi là “những ngày đỏ”) chống lại chiến tranh, những khó khăn kinh tế, xã hội do chiến tranh gây ra. Ông coi đó là một phần chiến lược của mình. Nhân dân, đặc biệt là công nhân và sinh viên, phải chịu cảnh lạm phát và quân dịch, đã tham gia vào các cuộc tuần hành nhưng nhiều người trung dung cảm thấy đường đột vì các cuộc tuần hành này có khả năng dẫn đến bạo lực và không ủng hộ phong trào. Nguyễn Văn Tâm, thủ tướng mới của Bảo Đại, trước là Tổng trưởng cảnh sát được mọi người gọi là “hùm xám Cai Lậy”; vì đã áp đặt mạnh mẽ những hoạt động nổi dậy ở miền Nam, phá vỡ bộ máy của Việt Minh tại Sài Gòn, đến tháng Tám, bộ máy Việt Minh hầu như đã chấm dứt hoạt động. Để chỉ đạo hoạt động cách mạng ở miền Nam, Đảng Lao động Việt Nam thành lập Trung ương Cục (tiếng Anh là COSVN), trực tiếp dưới sự kiểm soát của Ban Chấp hành Trung ương Đảng.

Chiến trường Nam Bộ hầu như không hoạt động, Giáp và cộng sự của ông chuyển cố gắng của mình sang Lào và Campuchia cũng như vùng núi Tây Bắc Bắc Bộ. Mục tiêu của Giáp giữ chặt lực lượng quân sự của Pháp, buộc Pháp phải dàn trải quân khắp Đông Dương. Điều này tạo điều kiện cho Việt Minh có thể chọn được điểm yếu của quân Pháp. Việt Minh có thể tấn công công khai lực lượng quân địch, rồi có thể giáng cho lực lượng này thất bại nhuc nhã.

Tỉnh Hoà Bình là một thời cơ như vậy. Quân Pháp cho tỉnh lỵ Hoà Bình nằm ở ngoại vi đồng bằng sông Hồng, ngã ba trọng yếu nối tổng hành dinh của Việt Minh ở Việt Bắc với miền Trung và miền Nam, nguồn cung cấp tân binh và lương thực chính. Hồ Chí Minh đã nói với cộng sự: “Ruộng đất là chiến trường”. Các đơn vị Pháp chiếm thị xã tháng 11-1951, với sự đồng ý của cố vấn Trung Quốc, Việt Minh tấn công mạnh vào các vị trí của Pháp ở khu vực này. Chiến sự dồn dập - như nhà sử học Bernard Fall gọi là “cối xay thịt” - đã diễn ra sau đó. Quân Pháp đã bị buộc phải bỏ vị trí vào tháng 2-1952, rút quân về đồng bằng. Thời gian đó, tướng De Lattre về Pháp, chết vì ung thư vào tháng 1-1952. Đến thời điểm này, cách nhìn lạc quan trong các phần tử thân Pháp ở Đông Dương do tính năng động của ông De Lattre đem lại đã biến mất. Trận Hoà Bình được coi là thất bại lớn của Pháp. Sứ quán Hoa Kỳ ở Sài Gòn báo cáo những người quốc gia chủ nghĩa không cộng sản nản lòng và ngày càng tin rằng đến mùa hè Việt Minh sẽ chiếm Hà Nội.

Theo lệnh của De Lattre, quân Pháp xây dựng một loạt đồn bốt hòng ngăn chặn Việt Minh xâm nhập đồng bằng, những phòng tuyến De Lattre cũng không hữu hiệu hơn phòng tuyến Maginot của Pháp trong Thế chiến II. Việt Minh bỏ qua các đồn bốt đó hoặc tấn công, đánh chiếm từng đồn một. Đến cuối năm 1952, các đơn vị Việt Minh đã có thể tự do di chuyển trong vùng quanh Hà Nội, tổ chức cách mạng đã được thành lập trong nửa số làng ở vùng đồng bằng. Chiến thắng Hoà Bình mở ra triển vọng lớn.

Mùa Thu năm ấy, các nhà chiến lược Việt Minh mở mặt trận mới ở vùng Tây Bắc xa xôi. Quân Pháp đã chiếm giữ vùng rộng lớn núi cao và thung lũng nhỏ hiểm trở từ khi cuộc chiến bắt đầu. Vào mùa xuân năm 1952, theo gợi ý của các cố vấn Trung Quốc, các nhà chiến lược Việt Minh bắt đầu soạn thảo kế hoạch tấn công vào đồn bốt quân Pháp ở vùng này chuẩn bị cho một chiến dịch ở Trung và Bắc Lào. Làm như vậy, Việt Minh đã đánh lạc hướng lực lượng địch chú ý tới vùng đồng bằng, càng làm cho quân địch dễ bị tấn công hơn. Tháng 9-1952, Hồ Chí Minh bí mật đi Bắc Kinh tham khảo ý kiến về chiến dịch. Ông còn đi tiếp đến Liên Xô, tham dự Hội nghị lần thứ XIX Đảng cộng sản Liên Xô. Vào cuối tháng 9-1952, kế hoạch tấn công căn cứ của Pháp tại Nghĩa Lộ được thông qua. Ông Hồ về Việt Nam tháng 12-1952.[605]

Vào giữa tháng 10-1952, ba sư đoàn của Việt Minh tấn công căn cứ của Pháp ở Nghĩa Lộ. Các đơn vị của Pháp rút lui về vị trí đóng quân gần đó ở Nà Sản và Lai Châu, bỏ vị trí Sơn La, cách Nghĩa Lộ khoảng 40 dặm (65 cây số) về phía tây. Quân Việt Minh chiếm Sơn La, tập trung tấn công Nà Sản nhưng không thành công, tổn thất hàng ngàn quân. Nhưng thất bại không chiếm được Nà Sản chỉ là tạm thời. Vào đầu mùa Xuân năm sau, Việt Minh tập kết, tiến quân sang phía bên kia biên giới Lào, chiếm Sầm Nưa, đe doạ kinh đô Luang Prabang. Sau khi buộc quân Pháp phải phân tán lực lượng, quân Việt Minh trở về Việt Bắc.

Trong suốt giai đoạn này, Hồ Chí Minh vẫn là người vô hình đối với thế giới bên ngoài, một nhân vật huyền bí không được nguồn tin đáng tin cậy nào của phương Tây nói đến từ mùa Xuân năm 1947. Ở Hà Nội, có một số người dựa trên tin là ông ốm liên miên trong thời gian sau Thế chiến II, đoán ông đã chết và thậm chí còn bị đày ở Trung Quốc vì chống lại sự có mặt ngày càng tăng của quân đội nhân dân Trung Hoa. Các nguồn tin tình báo của Pháp khẳng định, ông vẫn sống dựa vào bức ảnh của báo Nhân Đạo (L’Humanité) chụp khoảng tháng 7-1952. Cuối cùng Joseph Starobin, ký giả tờ Daily Worker (Công nhân hàng ngày) đã gặp ông tại một địa điểm bí mật ở Việt Bắc tháng 3-1953, đăng bài phỏng vấn lên báo các nước nói tiếng Anh.[606]

Tuy nhiên, ở vùng giải phóng, Hồ Chí Minh là người ai cũng biết đến, ông là nhà chiến lược chiến tranh, người lãnh đạo và cổ động viên chính cho sự nghiệp cách mạng. Tháng 2-1952, một tù binh Pháp được thả cho biết, người ta thấy ông Hồ ở khắp nơi, ở mặt trận, ở trong làng, trên đồng ruộng và trong các cuộc họp cán bộ địa phương. Ăn mặc như một nông dân, ông liên tục tiếp cận những người theo ông, vui đùa với họ, khuyến khích họ hy sinh tất cả vì mục tiêu chung. Mặc dù điều kiện sống ở vùng giải phóng có phần tốt hơn những tháng cuối cùng của Thế chiến thứ Hai, nhưng quân Pháp vẫn liên tục ném bom và cứ ba đến năm ngày ông Hồ phải thay đổi chỗ ở một lần để tránh bị phát hiện và bị bắt. Mặc dù đã hơn 60 tuổi, ông vẫn đi bộ 50 cây số mỗi ngày qua những đường núi hiểm trở, túi nhỏ đeo sau lưng. Ông dậy sớm tập thể dục. Sau khi làm việc, vào buổi chiều ông chơi bóng chuyền hay bơi và đọc sách vào ban đêm.[607]

Theo những tin tức riêng lẻ của những người đào tẩu hay tù binh được thả, tinh thần trong vùng giải phóng suy giảm, số người phàn nàn về điều kiện sống ngày càng tăng. Các nhà lãnh đạo Việt Minh buộc phải áp đặt lại chế độ lao động bắt buộc trong những vùng thuộc quyền kiểm soát để thực hiện những dự án công cộng. Theo chế độ này, người làm việc không được nhận lương ngoài một lượng lương thực rất nhỏ đủ ăn. Giới trí thức ngày càng lo sợ những buổi học chính trị và tự phê, trong khi thuế thì cao, lao động tự nguyện và các trận ném bom không ngừng của quân Pháp làm nhân dân mất tinh thần. Tuy vậy, hầu hết các quan sát viên đều cho rằng đa số cư dân địa phương tiếp tục ủng hộ Việt Minh vì đã có những cố gắng giành lại độc lập từ quân Pháp.[608]

Chiến tranh leo thang, việc huy động quân và cung cấp lương thực ngày càng khó khăn hơn. Đến thời điểm này, nguồn nhân lực từ nông thôn hầu như đã cạn kiệt và nhiều tổ chức Việt Minh ở những thành phố lớn hầu như đã bị phá vỡ, Đảng buộc phải sử dụng các phương pháp mạnh mẽ hơn để bắt lao động và bắt lính ở nông thôn. Có nguồn tin không chính thức, một số gia đình nông dân phải di chuyển nơi ở sang sống vùng khác để trốn nghĩa vụ. Trong những năm đầu của cuộc xung đột, những đóng góp bằng thóc của nông dân theo nguyên tắc tự nguyện, sau này chính quyền buộc phải đánh thuế nông nghiệp 15% hoa màu thu hoạch được hàng năm.

Một trong những khó khăn để huy động sự giúp đỡ và ủng hộ của nhân dân nông thôn là thái độ bàng quan của nhiều nông dân đối với cuộc đấu tranh bởi vì họ không thấy được ý nghĩa của cuộc đấu tranh này đối với họ. Vào cuối thập niên 1940, đã có những biện pháp giảm địa tô, giảm lãi suất tiền vay, chia lại đất của những người cộng tác với Pháp cho dân nghèo, nhưng những biện pháp này có kết quả rất hạn chế. Do vậy, nhiều địa chủ cảm thấy hoàn toàn an tâm khi không chú ý gì đến chỉ thị của Việt Minh hoặc tiếp tục ủng hộ quân Pháp trong một số trường hợp thậm chí ở ngay trong vùng do cách mạng kiểm soát.

 Gia đình Dương Vân Mai Ellicot ở Hải phòng 1950, hậu duệ danh sĩ Dương Khuê trong “Cây Liễu Thiêng” (The Sacred Willow).

Đến thời điểm Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ II, đầu năm 1951, những khó khăn trở nên nghiêm trọng, cần phải có hành động và Trung ương Đảng đã thông qua một số biện pháp sửa đổi nhỏ. Nhưng những biện pháp quyết định vẫn không thể có được vì Đảng cố thực hiện chiến lược tạo dựng một mặt trận đoàn kết rộng rãi nhất có thể được chống kẻ thù chung là đế quốc. Mặc dù phương pháp giải quyết này chính là của Hồ Chí Minh, ngay cả Trường Chinh trong báo cáo tại Đại hội đã thừa nhận nhiệm vụ trọng yếu hiện tại là phản đế. Mặc dù phản phong cũng là nhiệm vụ rất quan trọng và “phải được thực hiện đồng thời với nhiệm vụ phản đế”, ông nói, nhiệm vụ này phải được thực hiện “từng bước một” nhằm duy trì đoàn kết dân tộc trong cuộc đấu tranh chung. Do vậy, chính phủ đã không thực hiện chính sách trưng thu và phân phối lại toàn bộ đất đai do giai cấp địa chủ sở hữu. Tuy vậy, đến năm 1952, một số lãnh đạo có ảnh hưởng của Đảng đã bắt đầu lập luận, cần có những biện pháp triệt để hơn nữa để giành được sự ủng hộ của người nghèo ở nông thôn.

Tháng 1-1953, một chỉ thị mới được công bố. Dựa trên kinh nghiệm của Trung Quốc trong thời kỳ nội chiến ác liệt nhất, chỉ thị này thông báo giảm tô mạnh và trưng thu đất của địa chủ không hợp tác tích cực trong kháng chiến. Toà án cải cách ruộng đất gồm nông dân quá khích được thành lập ở cấp xã tiến hành điều tra sở hữu đất đai trong xã để có thể phân chia lại. Các buổi phê bình công khai tương tự như các buổi “ôn nghèo kể khổ” ở Trung Quốc đã được tổ chức trong các làng xã giải phóng, khuyến khích người nghèo chỉ trích thái độ độc tài của các phần tử giàu có trong cộng đồng. Có những tin cho rằng trong một số trường hợp, do cố vấn Trung Quốc hối thúc, các nhà hoạt động Việt Minh đã hành quyết ngay những người bị buộc tội là phạm ”tội phản dân”. Như tác giả Dương Vân Mai Elliott mô tả trong cuốn sách đầy hấp dẫn về những điều đã xẩy ra đối với gia đình bà trong cuộc xung đột. Cán bộ cải cách ruộng đất bắt giam những địa chủ bị buộc tội đàn áp dân nghèo. Và rồi:

“Họ xử địa chủ tại phiên toà mở tại chỗ, được chuẩn bị cẩn thận để những phiên toà này thể hiện ý chí của nhân dân. Khoảng 10 nông dân nghèo từng chịu đau khổ nhất, căm thù địa chủ nhất được chọn và chuẩn bị sẵn từ trước để tố cáo địa chủ trước toà. Khi nông dân lần lượt tố cáo địa chủ ở toà, các nông dân nghèo khác sẽ hô to: “Đả đảo địa chủ” để tăng bầu không khí thù địch. Nếu là án tử hình, địa chủ sẽ bị hành hình ngay tại chỗ. Nếu là án tù, họ sẽ bị chuyển đi nơi khác. Tài sản của địa chủ phạm tội bao gồm đất đai, nhà cửa, trâu bò, công cụ bị trưng dụng và phân phối lại cho những nông dân thiếu thốn nhất”.[609]

Các nhà lãnh đạo Đảng hy vọng những biện pháp như vậy sẽ làm nông dân nghèo nhất phấn khởi, khuyến khích họ tham gia kháng chiến. Ngày 4-6-1953, đài phát thanh của Việt Minh đã truyền đi một bức thư, theo đài là của một phụ nữ nông dân gửi cho Hồ Chí Minh:

“Trong thời gian bị Pháp đô hộ, tôi và con tôi không có cơm ăn và cũng chẳng có áo mặc. Con của tôi phải đi ở đợ, tôi phải mót khoai, đào củ mài để sống qua ngày… Cuối năm 1952, nông dân bắt đầu đấu tranh chống địa chủ bất lương, tàn ác… Nhờ có Chủ tịch, chúng tôi mới có cuộc sống dễ chịu. Chúng tôi không bao giờ quên ơn này”.[610]

Với các phần tử quá khích thì những biện pháp này chưa đủ vì số nông dân không có ruộng đất ở vùng giải phóng dù đã giảm nhưng vẫn ở mức 15% dân số. Tại Hội nghị nông nghiệp toàn quốc tháng 11, Trường Chinh đề xuất phải có chính sách cứng rắn hơn, đệ trình dự án luật cải cách ruộng đất mới cho phép tịch thu ruộng đất và tài sản của toàn bộ giai cấp địa chủ.

Thái độ của Hồ Chí Minh với dự án luật này chưa bao giờ rõ ràng, mặc dù rất có thể ông đã có lý do chống lại chương trình cải cách ruộng đất tiến hành quá chặt chẽ đến mức phân hoá các phần tử trung dung. Tuy nhiên, nhu cầu về nhân lực của cách mạng cuối cùng đã thắng thế. Trong một diễn văn đọc trước Quốc Hội nước Việt Nam Dân chủ Cộng hoà vài tuần sau Hội nghị nông nghiệp toàn quốc, ông Hồ công nhận, các chính sách trước đó của chính phủ chú ý quá nhiều đến quan điểm của giai cấp địa chủ mà không chú ý đầy đủ đến mối quan tâm của nông dân. Tháng sau, luật cải cách ruộng đất mới quy định thực hiện việc giảm tô và trưng thu đất đai của toàn bộ giai cấp địa chủ. Địa chủ được xếp hạng tiến bộ về mặt chính trị sẽ được đền bù bằng công trái nhà nước, nhưng vẫn phải từ bỏ toàn bộ ruộng đất của mình ngoài phần cần thiết để sống. Địa chủ bị buộc tội cường hào ác bá sẽ bị trừng trị. Mục tiêu của luật mới này không những nhằm giành được sự ủng hộ của nông dân mà còn phá bỏ quyền lực của giai cấp địa chủ ở nông thôn. Tuy chương trình cải cách ruộng đất quy định tiến hành cải huấn cho địa chủ không bị buộc tội là phản dân, trên thực tế những quy định này không được các cán bộ đầy tham vọng cấp xã chú ý đến. Lần đầu tiên kể từ cuộc nổi dậy Nghệ Tĩnh năm 1930-1931, Đảng đã quyết định mở cuộc đấu tranh giai cấp ở nông thôn.[611]

Tháng 1-1953, Dwight D. Eisenhower bước vào Nhà Trắng, trở thành tổng thống thứ ba mươi tư của Hoa Kỳ. Trong khi tranh cử, ông đưa ra cương Lĩnh “đẩy lùi cộng sản”, lãnh đạo Đảng Cộng hoà chỉ trích việc mất Trung Hoa và tình thế tiến thoái lưỡng nam ở Triều Tiên, coi đó là di sản của tổng thống Đảng Dân Chủ trước đó. Trong diễn văn Liên bang đầu tháng Hai, Eisenhower hầu như chẳng đề cập đến Đông Dương, chỉ nói cuộc chiến tranh Triều Tiên là “một phần của cuộc tấn công có tính toán trước của kẻ địch ở Đông Dương và Mã Lai. Một phần của tình hình chiến lược rõ ràng bao gồm Đài Loan và lực lượng Quốc dân Đảng đang chiếm giữ tại đó”.[612]

 Trong khi hội đàm với thủ tướng Pháp René Mayer tại Nhà Trắng cuối tháng 3-1953, tân tổng thống Mỹ cho biết, ông sẵn sàng tăng viện trợ cho quân Pháp với điều kiện, nếu quân Pháp chứng tỏ ý chí giải quyết vấn đề mạnh bạo hơn trong công cuộc tìm kiếm thắng lợi cuối cùng ở Đông Dương.

Tuy nhiên, Pháp từ lâu đã từ bỏ ý định này. Ngay từ đầu tháng 12-1949, tướng Carpentier đã cảnh báo tổng thống Vincent Auriol, nhiều nhất Pháp cũng chỉ có thể đạt được một giải pháp chính trị. Việc quân Pháp rút khỏi vùng biên giới một năm sau đó thể hiện sự chấp nhận ngầm quan điểm bi quan của Carpentier. Việc cử tướng De Lattre de Tassigny chỉ huy quân Pháp ở Đông Dương cuối năm 1950 đã làm cho mọi người tin quân Pháp có thể thắng cộng sản, việc tướng Tassigny về nước, cử tướng Salan thay thế một năm sau đã làm cho các tướng lĩnh, các nhà chính trị Pháp chỉ còn thấy giải pháp chính trị mà thôi.

Để nhận viện trợ của Hoa Kỳ nhằm cải thiện vị thế của mình trước khi có giải pháp thương lượng, quân Pháp cần phải chứng minh họ đã có cách giải quyết vấn đề mạnh hơn. Trách nhiệm thuyết phục Nhà trắng tăng viện trợ quân sự của Mỹ nay thuộc về chỉ huy mới của Pháp là tướng Henri Navarre. Là tổng tham mưu trưởng lực lượng NATO của Pháp tại châu Âu, Navarre hoàn toàn không phải là người Washington ưa để thay Salan vì ông có tiếng là thận trọng, thậm chí không quyết đoán. Sau khi được cử làm chỉ huy lực lượng viễn chinh Pháp, Navarre đã cố giảm bớt mối nghi ngờ bằng cách đưa ra một chiến lược đầy tham vọng “Kế hoạch Navarre”, giành thế chủ động trong chiến trận Đông Dương.

Việc Mayer tỏ ra có vẻ có lập trường cứng rắn đối với Đông Dương lại có kết quả rất hạn chế ở Washington và Washington vẫn nghi ngờ ý định của Pháp. Đầu tháng 8-1953, một bài báo của tạp chí Đời Sống chỉ trích mạnh mẽ những nỗ lực của Pháp ở Đông Dương, khẳng định, Pháp “đã thua”. Tuy vậy, chính quyền mới ở Washington không có mấy lựa chọn nữa. Tham mưu trưởng Liên quân đồng ý với Kế hoạch Navarre. Tháng 9-1953, chính quyền Eisenhower ký hiệp ước mới tăng viện trợ của Hoa Kỳ cho lực lượng viễn chinh Pháp. Tuy vậy, Paris đánh giá tình hình không khả quan. René Pleven, Bộ trưởng Quốc Phòng Pháp, cảnh báo, kế hoạch Navarre không thực tế và tháng 7-1953 sứ quán Hoa Kỳ tại Paris cho biết chính phủ Pháp không chấp nhận đề nghị của tướng Navarre chuyển từ châu Âu sang thêm 12 tiểu đoàn. Sự ủng hộ của dân chúng đối với cuộc chiến tranh giảm sút nhanh chóng khi tin tức về hiệp định viện trợ được thông báo tại Paris ngày 29-9-1953, những người chỉ trích cuộc chiến tranh lại nói, máu của người Pháp đang được đổi lấy đô-la Mỹ.[613]

Kế hoạch Navarre dự kiến sẽ phát huy tác dụng vào mùa Xuân và mùa Hè năm 1954. Trong thời gian này, quân Pháp sẽ thực hiện chính sách phòng ngự, đồng thời củng cố các vị trí ở đồng bằng sông Hồng và các khu vực trọng yếu khác ở Việt Nam. Một trong những khu vực trọng yếu này là ở vùng Tây Bắc xa xăm, khu vực bị các đơn vị Việt Minh chiếm giữ từ mùa Thu năm 1952 làm bàn đạp tấn công Lào. Tháng 11-1953 theo lệnh của Paris phải bảo vệ thủ đô Luang Prabang của Lào khỏi sự đe doạ của địch, Navarre quyết định chiếm giữ cứ điểm Điện Biên, một huyện lỵ nhỏ trong thung lũng vùng núi xa xăm gần biên giới với Lào, coi đó là cách làm gián đoạn liên kết giữa Trung và Bắc Lào của Việt Minh. Huyện lỵ này trước đây đã bị Việt Minh chiếm giữ trong chiến dịch Tây Bắc. Giờ đây, quân Pháp nhảy dù xuống chiếm lại.

Trong khi tướng Navarre cố thực hiện giai đoạn đầu chiến lược của mình, các nhà chiến lược Việt Minh cũng vạch ra kế hoạch tác chiến cho chiến dịch năm 1953. Tại một cuộc họp Trung ương đầu năm, các nhà hoạch định chính sách của Đảng quyết định tránh đối đầu công khai với lực lượng thù địch trong tương lai gần, đồng thời tìm điểm yếu trong lá chắn của địch, đặc biệt là ở Lào, Campuchia và vùng Tây Bắc. Chiến lược này không thay đổi trong cả năm, ngay cả khi Navarre đã quyết định một cách rõ ràng, phải tập trung lực lượng ở đồng bằng sông Hồng để ngăn chặn mối đe doạ của Việt Minh đối với vùng phụ cận Hà Nội. Võ Nguyên Giáp đề xuất tiến hành chiến dịch lớn ở đồng bằng với mục tiêu cuối cùng đánh chiếm Hà Nội và Hải Phòng, nhưng cố vấn Trung Quốc lại muốn có chiến lược thận trọng hơn tập trung vào vùng núi Tây Bắc. Hồ Chí Minh ủng hộ ý kiến của các cố vấn Trung Quốc và Bộ Chính trị đã chấp thuận ý kiến này vào tháng 9-1953. Kế hoạch này dự kiến sẽ được khẳng định tại một cuộc họp của Quân uỷ Trung ương tháng 11-1953.[614]

Tin quân Pháp chiếm đóng Điện Biên Phủ đến tổng hành dinh của Việt Minh trong lúc các nhà chỉ huy quân sự đang chuẩn bị trình Quân uỷ Trung ương kế hoạch tấn công Pháp ở Lai Châu, vị trí quân sự biệt lập cách Điện Biên Phủ 80 cây số về phía bắc. Theo các nhà lãnh đạo Việt Minh, nếu Việt Minh chiếm lại căn cứ này thì sẽ tác động tới tinh thần quân Pháp và chuẩn bị cho những bước tiếp theo trong những năm tới. Khu vực này cũng có những lợi thế chiến lược. Cách Hà Nội hơn 400 cây số, quân Pháp sẽ gặp nhiều khó khăn trong việc hậu cần và tăng viện cho Điện Biên Phủ.

Mặt khác, đánh Điện Biên Phủ sẽ là lần đầu tiên Việt Minh chủ động tấn công trực diện một căn cứ được lực lượng Pháp bảo vệ vững chắc. Tuy vậy, Điện Biên Phủ nằm ở thung lũng, gần biên giới với Trung Quốc và tổng hành dinh Việt Minh ở Việt Bắc cho phép Việt Minh dễ dàng chuyển khối lượng lớn vật dụng từ Trung Quốc. Sau khi tính toán kỹ lưỡng các khả năng, được cố vấn Trung Quốc và cấp trên ở Bắc Kinh khuyến khích, ngày 6-12-1953, lãnh đạo Đảng quyết định tập trung nỗ lực trong chiến dịch Điện Biên Phủ năm 1954. Trong năm đó, lãnh đạo Đảng bắt đầu bí mật chuyển ba sư đoàn chủ lực mới được thành lập ở vùng núi quanh Điện Biên Phủ trong khi các đơn vị khác tiến vào Bắc Lào để đánh lạc hướng, buộc quân Pháp phải dàn trải lực lượng của mình.[615]

Tại sao các nhà lãnh đạo Trung Quốc lại đột nhiên quyết định kêu gọi khẩn thiết đồng minh Việt Minh tham gia vào cuộc đụng đầu lớn với quân Pháp? Nghĩ cho cùng quyết định tấn công Điện Biên Phủ sẽ buộc Trung Quốc phải tăng viện trợ cả về chất lẫn số lượng. Điểm mấu chốt dẫn đến thành công sẽ là khả năng pháo cao xạ của Việt Minh có thể làm yếu đi hoặc ngăn được quân Pháp tiếp viện và cung ứng cho khu vực này khi chiến sự leo thang. Mặc dù Bắc Kinh đã viện trợ cho Việt Minh trong cuộc chiến suốt ba năm, thấy được điểm lợi, vừa hoàn thành nghĩa vụ quốc tế của Trung Quốc, bảo vệ biên giới phía nam vừa chống lại sự kiểm soát của đế quốc, trong những tháng đó các nhà lãnh đạo Trung Quốc đã bắt đầu suy nghĩ. Tháng 7-1953, ngừng bắn đã có hiệu lực ở bán đảo Triều Tiên. Trung Quốc đã trả giá cao cho hành động can thiệp của Quân Giải Phóng Nhân Dân và đã có dấu hiệu chứng tỏ các nhà lãnh đạo Trung Quốc quyết định tìm cách cải thiện quan hệ với phương Tây để giảm bớt nguy cơ xung đột trong tương lai, tạo điều kiện cho chính phủ chuyển những nguồn lực hiếm hoi cho kế hoạch 5 năm tới. Trong môi trường mới, cách nhìn nhận ngày tận thế của Mao Trạch Đông về chiến tranh với đế quốc tất yếu ở châu Á đã mất đi sức mạnh. Trong một cuộc phỏng vấn ngày 24-8-1953, Thủ tướng kiêm Bộ trưởng Ngoại giao Chu Ân Lai tuyên bố “các vấn đề khác” có thể được bàn đến tại Hội nghị hoà bình nhằm chấm dứt cuộc xung đột ở Triều Tiên. Tháng 12-1953, ông thảo luận với các thành viên của một phái đoàn Ấn Độ về ý tưởng có một thoả thuận chung dựa trên những điều mà sau này trở thành “năm nguyên tắc chung sống hoà bình” giữa các quốc gia. Washington đã đáp lại một cách tế nhị khi Bộ trưởng Ngoại giao Dullet, trong một diễn văn cho đội quân lê dương Mỹ đầu tháng 9-1953, đã gián tiếp nói“ Hoà Kỳ sẵn sàng xem xét một thoả thuận đàm phán để chấm dứt xung đột ở Đông Dương”.[616]

Moscow cũng ngày càng quan tâm nhiều tới việc chấm dứt xung đột ở Đông Dương. Tân Thủ tướng Liên Xô, ông Georgy Malenkov, trở thành nhân vật trên chính trường sau khi Joseph Stalin chết tháng 3-1953. Ông có lý do phải có quan hệ tốt với phương Tây, kể cả việc phải giảm bớt ngân sách quốc phòng đã phình to để tập trung nguồn vốn hiếm hoi vào các dự án kinh tế. Cuối tháng 9-1953, Liên Xô đề nghị họp hội nghị năm nước lớn nhằm giảm bớt tình hình căng thẳng quốc tế. Một vài ngày sau, Trung Quốc cũng làm như vậy.

 Bộ trưởng quốc phòng Pháp Pleven và tướng De Castries thị sát Điện Biên.

Quân Pháp chiếm Điện Biên Phủ đúng lúc các nhà lãnh đạo Trung Quốc (giống các nhà lãnh đạo Liên Xô) quyết định mở cuộc tấn công hoà bình nhằm đưa lại giải pháp đàm phán ở Đông Dương. Thắng lợi của Việt Minh ở Điện Biên Phủ có thể sẽ làm tình hình trong khu vực căng thẳng thêm khiến Hoa Kỳ can thiệp trực tiếp. Mặt khác, điều này có thể làm tăng thêm phong trào chống chiến tranh ở Pháp, tạo điều kiện cho một hiệp định hoà bình có lợi cho Việt Minh và Trung Quốc. Với Bắc Kinh, họ sẵn sàng chấp nhận canh bạc rủi ro này.[617]

Trong khi Hồ Chí Minh và các cộng sự chắc hẳn đã biết ơn Trung Quốc vì đã tăng cường giúp đỡ chiến dịch Tây Bắc, trước một loạt biểu hiện mong muốn có đàm phán hoà bình của các nước trên thế giới. Tổng hành dinh Việt Minh chắc có phản ứng thận trọng. Trong những tháng đầu của cuộc chiến khi Việt Minh rõ ràng yếu hơn kẻ thù, ông Hồ bằng mọi cách cố gắng đạt được một giải pháp thoả hiệp. Điều kiện trên mặt trận ngày càng được cải thiện và Pháp rõ ràng không còn tìm kiếm một thắng lợi hoàn toàn thì rất có thể các nhà lãnh đạo Việt Minh cũng không mặn mà gì nữa với một thoả hiệp. Trong khi nói chuyện với ông Léo Figueres của Đảng cộng sản Pháp tháng 3-1950, ông Hồ nhấn mạnh, tuy vẫn muốn có một giải pháp thông qua thương lượng nhưng các nhà lãnh đạo Đảng không muốn có thoả hiệp lớn. Ngay cả Trường Chinh còn có thái độ thù địch hơn. Trong diễn văn kỷ niệm sáu năm ngày thành lập nước Việt Nam Dân chủ Cộng hoà tháng 9-1951, Trường Chinh cảnh báo, Việt Nam Dân chủ Cộng hoà sẽ không bị dụ dỗ vào bàn đàm phán và nhất mực cho rằng cần phải “xoá bỏ mọi ảo tưởng của những kẻ cơ hội về đàm phán hoà bình với kẻ thù”. Khi Paris có những bước thăm dò về một giải pháp thoả hiệp cuối năm 1952, Việt Nam Dân chủ Cộng hoà đã không để ý tới. Đến tháng 9-1953, Thông Tấn Xã Liên Xô (TASS) đưa tin, trong diễn văn kỷ niệm lần thứ tám ngày thành lập nước Việt Nam Dân chủ Cộng hoà, Hồ Chí Minh đã tuyên bố, chỉ có thắng lợi trên chiến trường mới đem lại hoà bình.[618]

 Đoàn xe thồ vận chuyển lương thực.

Tuy nhiên, vài tuần sau các nhà lãnh đạo đảng Việt Nam quyết định theo đề nghị của Moscow và Bắc Kinh, tìm một giải pháp chính trị. Trong một bài phỏng vấn ngày 20-10-1953 với nhà báo tờ Tin Nhanh (Expressen) của Thuỵ Điển, ông Hồ tuyên bố, chính phủ sẵn sàng tham dự hội nghị quốc tế nhằm tìm giải pháp hoà bình cho Đông Dương. Ông Hồ nói “Nếu chính phủ Pháp mong muốn đình chiến và giải quyết vấn đề Việt Nam thông qua thương lượng, nhân dân và chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hoà sẵn sàng xem xét đề nghị của Pháp”. Cuộc phỏng vấn này được báo chí thế giới đưa tin nhiều lần. Ít lâu sau, Bắc Kinh công khai bày tỏ sự đồng ý trong một xã luận của báo Nhân Dân Nhật Báo. Theo một nguồn ngoại giao Mỹ ở Sài Gòn, đề nghị tiến hành đàm phán hoà bình của ông Hồ đã gây ra một sự “khó hiểu, kinh ngạc và sợ hãi” trong những người Việt không cộng sản ở Sài Gòn.[619]

Là người có đầu óc thực tế, Hồ Chí Minh biết một giải pháp thông qua thương lượng là một khả năng tiến tới chấm dứt chiến tranh. Tháng 7-1953, việc Mỹ quyết định tìm cách chấm dứt xung đột ở Triều Tiên là dấu hiệu an ủi cho thấy, đế quốc sẵn sàng nhượng bộ khi gặp phải khó khăn, tin tức này đã làm Việt Minh hy vọng Đông Dương có thể có một kết cục tương tự. Nhưng trong một bài diễn văn đọc trước một nhóm trí thức ở Việt Bắc sau đó vài tuần, ông Hồ lại cảnh báo, không nên có ảo tưởng hoà bình sẽ đến một cách dễ dàng. Cũng như người Mỹ, người Pháp không sẵn sàng có nhượng bộ lớn trên bàn đàm phán trừ khi thua trên chiến trường. Ông cảnh báo, quân địch “đang bẫy chúng ta bằng mồi, nếu chúng ta vội vã như đàn cá và quên phải cảnh giác để tự vệ, sẽ bị chúng đánh bại”. Do vậy, điều quan trọng phải cảnh giác và tiếp tục chiến đấu, ngay cả khi Mỹ quyết định tham gia xung đột.[620]

Trong tình hình như vậy, ngay cả khi tỏ ý sẵn sàng tham gia hoà đàm, ông Hồ chắc phải có chút nghi ngờ vì điều kiện cho thắng lợi chưa hoàn toàn chín muồi như ông đã nêu với cộng sự trong cuộc gặp tháng 11-1953. Đồng thời, thái độ của Liên Xô và Trung Quốc là đáng lo ngại. Liên Xô ủng hộ cầm chừng cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc của Việt Nam, do vậy không hy vọng gì nhiều từ Moscow. Nhưng sự ủng hộ vững chắc của Cộng Hoà Nhân Dân Trung Hoa là một phần trọng yếu trong chiến lược của Việt Minh, do vậy bất kỳ dấu hiệu nào chứng tỏ Bắc Kinh sẵn sàng thoả hiệp vấn đề này vì lợi ích dân tộc của họ chắc sẽ làm ông Hồ và cộng sự của ông ở Việt Bắc càng lo lắng hơn.[621]

Mặt khác, Hồ Chí Minh biết, Việt Minh không thể tiếp tục chiến đấu lâu dài nếu không có sự hỗ trợ hoàn toàn của Trung Quốc. Đây không phải là lần đầu ông Hồ chấp nhận phải nhượng bộ để tiếp tục chiến đấu. Về phần mình, Moscow và Bắc Kinh hầu như chẳng cần sự đồng ý của Hà Nội để bảo vệ lợi ích an ninh quốc gia của mình. Tại một Hội nghị tổ chức đầu năm 1954 ở Berlin, đại biểu các nước lớn thoả thuận, một hội nghị quốc tế khác sẽ được tổ chức tại Geneva tháng 4 để thảo luận các vấn đề liên quan đến hoà bình thế giới. Tuy chính quyền Eisenhower khó chịu, Đông Dương và tình hình ở Triều Tiên đều nằm trong đề mục thảo luận. Tháng 3-1953, một phái đoàn Việt Nam đến Bắc Kinh tham khảo ý kiến các quan chức Trung Quốc và xây dựng một chiến lược chung tại Geneva. Ít lâu sau, một phái đoàn Việt Nam do Hồ Chí Minh dẫn đầu đi Bắc Kinh và Moscow để hoạch định chiến lược đàm phán chung với các nhà lãnh đạo Trung Quốc và Liên Xô. Dựa trên kinh nghiệm đàm phán với Mỹ nhằm chấm dứt xung đột ở Triều Tiên, Trung Quốc và Liên Xô khuyên Việt Nam phải “thực tế” tại Hội nghị Geneva.[622]

Hai ngày sau khi Hội nghị Geneva được công bố triệu tập, nguồn tin tình báo Pháp cho hay đơn vị Việt Minh ở Thượng Lào đã chuyển quân theo hướng đông về Điện Biên Phủ. Mặc dù hoạt động của Việt Minh còn được tiến hành ở nhiều nơi khác như Bắc Bộ, Tây Nguyên, Lào và hành lang Hà Nội - Hải Phòng vào đầu tháng Ba, tài liệu do Pháp bắt được cho thấy, Việt Minh đang chuẩn bị tấn công lớn ở vùng Tây Bắc. Cuộc tấn công này sẽ phối hợp với cuộc đàm phán sắp tới tại Geneva. Có thêm những dấu hiệu chứng tỏ viện trợ quân sự của Trung Quốc cho Việt Minh đã tăng nhiều, làm tăng thêm khả năng Việt Minh thắng trận.

Lần này, nguồn tin tình báo của Pháp đã đúng. Bắt đầu từ tháng 12-1953, các đơn vị Việt Minh đã dần tập trung ở vùng núi bao quanh căn cứ của Pháp tại Điện Biên Phủ, trong khi hàng ngàn dân công được huy động để chuyển đạn dược và pháo cao xạ từ biên giới Trung Quốc đến khu vực này. Một người tham gia chiến dịch đã kể lại cho nhà báo Mỹ:

“Chúng tôi phải vượt núi, băng rừng, ban đêm hành quân còn ban ngày ngủ để tránh bom của kẻ thù. Có lúc chung tôi ngủ hầm, có lúc chúng tôi ngủ ngay cạnh đường. Mỗi chúng tôi đeo súng, đạn và ba - lô. Chúng tôi có chăn, màn và một bộ quần áo. Mỗi người đều có đủ gạo ăn một tuần và được nhận thêm tại các trạm dọc đường. Chúng tôi ăn rau và măng lấy trong rừng, thỉnh thoảng dân làng lại cho chúng tôi thịt. Tôi đã tham gia Việt Minh chín năm rồi nên quen như vậy”.[623]

Để mang lại điều thuận lợi cần thiết trên chiến trường nhằm đạt được một giải pháp hoà bình tại bàn hội nghị, trong vài tháng liền Trung Quốc tăng viện trợ quân sự. Theo một nguồn tin của Trung Quốc, hơn 200 xe tải, 10.000 thùng dầu, hơn 100 pháo, 60.000 đạn cao xạ, 3.000 súng và khoảng 1.700 tấn gạo đã được chuyển cho quân đội Việt Nam đang bao vây Điện Biên Phủ. Để khuyến khích cố vấn Trung Quốc ở Việt Nam cố đạt được thắng lợi quân sự, Chu Ân Lai gửi thông điệp sau: “Nhằm giành thắng lợi trong lĩnh vực ngoại giao, chúng ta có thể cần phải tính đến việc giành thắng lợi mạnh ở Việt Nam trước khi đình chiến ở Triều Tiên”. Hồ Chí Minh hiểu rõ điều này. Trong một bức thư gửi ông Giáp tháng 12-1953, ông viết: “Chiến dịch này rất quan trọng, không chỉ về mặt quân sự mà còn về mặt chính trị, không chỉ vì lý do trong nước mà còn vì lý do quốc tế nữa. Do vậy, toàn thể nhân dân, toàn thể lực lượng vũ trang và toàn thể Đảng ta phải đoàn kết để thực hiện việc này”.[624]

Với ông Hồ và các cộng sự, vấn đề không còn liệu có tấn công cứ điểm quân Pháp hay không mà làm thế nào tấn công được. Ông Võ Nguyên Giáp vốn thận trọng ủng hộ kế hoạch làm suy yếu quân địch, sử dụng pháo binh bắn phá sân bay nhỏ ở thung lũng Điện Biên Phủ, cắt đường tiếp tế của quân Pháp. Quân Việt Minh sau đó có thể dần dần vô hiệu hoá hoả lực của quân Pháp, chiếm từng cứ điểm bên ngoài căn cứ. Theo các nguồn tin Việt Nam, tướng Vi Quốc Thanh, cố vấn cao cấp của Trung Quốc, ủng hộ cách giải quyết khác, tiến hành cuộc tấn công thần tốc dựa trên chiến thuật “biển người” đã được các đơn vị giải phóng sử dụng rất có hiệu quả chống lại quân của Liên Hợp Quốc tại Triều Tiên.[625]

 Lính Pháp nhẩy dù xuống Điện Biên.

Cuộc tấn công đầu tiên của Việt Minh vào Điện Biên Phủ bắt đầu vào giữa tháng 1-1954. Việt Minh tập trung 33 tiểu đoàn chính quy bao gồm 50.000 quân ở vùng núi quanh cứ điểm. Số quân này đối chọi với kẻ địch gồm 16.000 quân. Ngoài lực lượng chính quy, Việt Minh có hơn 55.000 quân hỗ trợ và khoảng 100.000 dân công. Nhiều dân công là phụ nữ ở các tỉnh miền trung đã phải đi qua khu vực địch chiếm đóng ở đồng bằng sông Hồng để đến được khu tập kết dọc biên giới Trung Quốc. “Đội quân tóc dài” mang vác pháo và phương tiện chiến tranh khác đi hàng trăm dặm đường địa hình khó khăn đến khu vực căn cứ. Mỗi dân công chuyển trung bình 15 cân hàng qua 16 cây số đường rừng mỗi đêm. Tuy hầu hết hàng cung cấp là xăng dầu và đạn dược, nhưng cũng còn có những khẩu pháo lớn của Liên Xô được chuyển từng bộ phận từ biên giới Trung Quốc ở Lạng Sơn, cách hơn 400 cây số.[626]

  Căn cứ Pháp nằm bên bờ sông Nậm Rốn

Trong giai đoạn đầu, những người tấn công đã theo lời khuyên của Trung Quốc sử dụng chiến thuật “biển người”, nhưng tổn thất nặng nề đến mức cuối tháng 1-1954, Bộ Tư lệnh Việt Nam (theo yêu cầu khẩn thiết của Bắc Kinh) đánh giá lại tình hình và quyết định chuyển sang cách đánh thận trọng hơn. Trong vài tuần sau đó, quân Việt Minh đào mấy trăm cây số giao thông hào tiến vào hệ thống phòng thủ bên ngoài của Pháp mà không bị hoả lực của Pháp khống chế. Đồng thời quân Việt Minh cũng đào một loạt giao thông hào quanh cứ điểm đã bao vây. Pháo được dân công chuyển từ biên giới Trung Quốc từng phần đến, lắp ráp lại tại chỗ, đặt bên trong đường hầm. Pháo có thể cơ động nhanh giữa các địa điểm khác nhau, ngăn không cho quân Pháp từ cứ điểm phát hiện chính xác điểm bắn.[627]

Lúc đầu, hàng tiếp tế và quân tiếp cận đến bằng đường không, nhưng rồi sân bay bên ngoài căn cứ không thể sử dụng được nữa vì bị pháo bắn phá rất ác liệt. Máy bay hạ cánh để dỡ đồ tiếp tế hầu như bị pháo của Việt Minh từ các vùng núi bao quanh cứ điểm bắn phá. Ít lâu sau, phi công Pháp buộc phải bay vội qua thung lũng, thả dù tiếp tế và tiếp viện. Cuối cùng hoả lực của Việt Minh mạnh đến mức quân tiếp viện nhảy dù xuống thường chết trước khi xuống được đến đất.

Tình hình càng nguy hiểm, quân Pháp càng khẩn thiết cầu cứu viện trợ của Hoa Kỳ. Vào giữa tháng 3-1954, Paris cử tướng Paul Ely đến Washington yêu cầu Mỹ tiến hành không kích để giảm căng thẳng cho cứ điểm của Pháp và bảo vệ cho cứ điểm này khỏi nguy cơ sụp đổ. Đề nghị này được đô đốc Arthur Radfor, Chủ tịch Tham mưu trưởng liên quân và Phó tổng thống Nixon ủng hộ. Trong một cuộc nói chuyện với đại sứ Pháp Henri Bonnet ngày 28 tháng 4, Nixon tuyên bố “hoàn toàn nhất trí với quan điểm của đô đốc Arthur Radfor và ủng hộ máy bay Mỹ can thiệp ồ ạt để cứu Điện Biên Phủ”. Nhưng tổng thống Eisenhower, do ý nguyện tham gia cuộc chiến trên bộ ở châu Á của ông đã giảm vì kết cục không dứt khoát hành động can thiệp tại bán đảo Triều Tiên, lại chần chừ không muốn đưa quân vào Đông Dương nếu không bảo đảm cuộc chiến đấu sẽ được thực hiện trên cơ sở đa phương, với điều kiện Pháp phải hứa sẽ trao quyền độc lập hoàn toàn cho ba nước Đông Dương. Trong chuyến đi London, Paris, Ngoại trưởng Mỹ Dullet phát hiện, cả Anh lẫn Pháp đều không đồng ý với điều kiện của Mỹ. Eisenhower sau đó đã không chấp nhận yêu cầu của Pháp cung cấp yểm trợ bằng máy bay tuy vẫn thăm dò khả năng Mỹ can thiệp. Eisenhower cũng chần chừ không muốn có một giải pháp thoả đáng trên bàn hội nghị hoà bình.[628]

Đầu tháng 5-1954, Việt Minh thâm nhập vào tuyến phòng thủ bên ngoài của cứ điểm Điện Biên Phủ, bắt đầu nã pháo vào các cứ điểm bên trong. Theo nguồn tin của Trung Quốc, cuối cùng lòng tin của các nhà hoạch định kế hoạch chiến tranh của Việt Minh bị nao núng vì tổn thất quá lớn và mối đe doạ can thiệp của Hoa Kỳ. Với sự cổ vũ mạnh mẽ của Bắc Kinh, Việt Minh cuối cùng quyết định tấn công toàn bộ cứ điểm giành thắng lợi. Cuộc tấn công diễn ra ngày 6-5-1954. Võ Nguyên Giáp đã miêu tả một cách ngắn gọn: “bộ đội ta tấn công từ mọi phía, chiếm sở chỉ huy của địch và bắt sống toàn bộ Bộ tham mưu”. Quân Pháp thất bại hoàn toàn. Hơn 1.500 quân lính Pháp bị chết, 4.000 bị thương, số còn lại bị bắt làm tù binh hay mất tích. Khoảng 70 quân Pháp trốn thoát trở về phòng tuyến của mình. Tổn thất của Việt Minh lớn hơn nhiều, 25.000 bị thương vong, trong đó có 10.000 chết.[629]

 Quân đội nhân dân Việt Nam đánh chiếm trung tâm phòng ngự của

         Tập đoàn cứ điểm Điện Biên Phủ (7-5-1954).

Ngày 8-5-1954, một ngày sau khi quân Pháp đầu hàng tại Điện Biên Phủ, đàm phán hoà bình để giải quyết cuộc xung đột Đông Dương bắt đầu như đã định tại Geneva. Tham dự hội nghị có đoàn đại biểu của Pháp, Việt Nam Dân chủ Cộng hoà, Anh, Liên Xô, Trung Quốc và Mỹ cũng như đại diện chính phủ Bảo Đại, đại diện của chính phủ hoàng gia Campuchia và Lào, bấy giờ gọi là nước liên hiệp. Các nhà lãnh đạo Việt Nam Dân chủ Cộng hoà, thể hiện cảnh báo trước đây của Hồ Chí Minh, thắng lợi sẽ không dễ dàng, đến Hội nghị với thái độ thận trọng. Tuy nhiên họ cảm thấy đây là cơ hội sẽ có những bước tiến quan trọng trong cuộc đấu tranh thống nhất đất nước.[630]

  Tướng De Castries cùng bộ chỉ huy ra hàng.

Tại phiên khai mạc Hội nghị, phái đoàn Pháp nêu điều kiện cho một giải pháp, kêu gọi cả hai bên tập kết quân dưới sự giám sát của Uỷ ban Kiểm soát quốc tế. Ông Phạm Văn Đồng, đứng đầu đoàn đàm phán của Việt Nam Dân chủ Cộng hoà (cũng như tại Hội nghị Fontainebleau năm 1946) chấp nhận đề nghị của Pháp cần có ngừng bắn trước khi có giải pháp về các vấn đề chính trị, nhưng trong tất cả các lĩnh vực khác, điều kiện (do Bộ Chính trị soạn thảo) của ông khác hẳn với đề nghị của Pháp. Ông đòi quốc tế công nhận chủ quyền và độc lập hoàn toàn của ba nước Đông Dương, rút hết quân đội nước ngoài, tổ chức tuyển cử tự do dưới sự giám sát của chính quyền địa phương. Ngoài ra, ông còn yêu cầu đại diện của phong trào cách mạng Lào và Campuchia (Pathet Lào và Khmer Đỏ) được dự Hội nghị với tư cách đại diện của nhân dân hai nước này. Ông Đồng đã đồng ý xem xét khả năng gia nhập Liên hiệp Pháp dựa trên cơ sở tự nguyện, công nhận quyền lợi kinh tế, văn hoá của Pháp tại ba nước Đông Dương.

Paris không còn khả năng mặc cả được gì. Các nguồn tin tình báo Pháp công khai dự đoán Hà Nội có thể thất thủ nếu Việt Minh tấn công mạnh. Washington cũng có quan điểm bi quan như vậy. Tại một buổi thông báo tình hình của Hội nghị an ninh quốc gia ngày 8-5-1954, giám đốc CIA Allen Dullet dự kiến, với 5.000 chiếc xe tải, quân Việt Minh có thể di chuyển dễ dàng từ Điện Biên Phủ đến đồng bằng Bắc Bộ trong vòng từ hai đến ba tuần. Mặc dù lực lượng vũ trang của Pháp ở đồng bằng là 200.000 quân so với 76.000 quân chủ lực của Việt Minh, hầu hết quân Pháp tinh thần suy sụp và nằm bẹp trong đồn xung quanh toàn là dân cư thù địch hoặc không ủng hộ. Còn quân đội quốc gia Việt Nam do chính phủ Bảo Đại thành lập sau khi ký Hiệp ước Elysée, như tướng Navarre gọi họ là “lũ ô hợp”.[631]

 Tù binh Pháp ở Mường Phăng, Điện Biên Phủ.

Tuy nhiên, Việt Nam Dân chủ Cộng hoà gặp khó khăn nghiêm trọng tại Hội nghị. Mặc dù đại diện Việt Minh đã gặp đại diện của Trung Quốc và Liên Xô trước Hội nghị để soạn thảo chiến lược đàm phán chung, điều rõ ràng cả Moscow và Bắc Kinh đều không muốn ủng hộ Việt Minh tiếp tục cuộc chiến, họ cũng chẳng sẵn sàng đáp ứng hoàn toàn mọi yêu cầu của Việt Minh. Cả hai đều chú ý đến lợi ích an ninh của chính họ tại Geneva và đều mong tránh phải đụng đầu với Hoa Kỳ. Sau khi các cuộc tranh cãi ban đầu lắng đi, rõ ràng cả Ngoại trưởng Liên Xô, ông Vycheslav Molotov lẫn trưởng phái đoàn Trung Quốc tại hội nghị, ông Chu Ân Lai đều mong có thoả hiệp dựa trên việc chia cắt Việt Nam thành hai khu vực tập kết. Một do Việt Minh chiếm giữ, một do chính phủ Bảo Đại và những người ủng hộ chính phủ này chiếm giữ. Hơn nữa, sau thời gian đầu ủng hộ quan điểm của Việt Minh về Campuchia và Lào, Ngoại trưởng Chu Ân Lai nói rõ với Phạm Văn Đồng, Trung Quốc không ủng hộ yêu cầu của Việt Nam Dân chủ Cộng hoà đòi Pathet Lào và Khmer Đỏ tham gia Hội nghị như là đại diện chân chính của nhân dân Lào và Campuchia. Chu Ân Lai còn cảnh báo vấn đề này sẽ gây nguy cơ đối với quá trình đạt đến giải pháp và dẫn đến can thiệp trực tiếp của Mỹ vào cuộc chiến. Ông tin, tốt hơn là chấp nhận trung lập hoá hai quốc gia này với chính phủ hoàng gia hiện hành. Để khuyến khích Việt Nam Dân chủ Cộng hoà chấp nhận, ông Chu Ân Lai đồng ý kiên quyết lập trường phải cho lực lượng Pathet Lào có một khu vực tập kết sau khi xung đột kết thúc. Rõ ràng Phạm Văn Đồng đã phải đồng ý một cách miễn cưỡng.[632]

Ông Tạ Quang Bửu ký Hiệp định đình chiến ở Đông Dương       

Nhiều năm sau các nguồn chính thức của Việt Nam lại cho cách Chu Ân Lai cư xử tại Hội nghị Geneva là do Trung Quốc muốn kéo Lào và Campuchia vào khu vực ảnh hưởng của mình. Mặc dù hầu như không có bằng chứng gì chứng tỏ điều này là đúng, rất có thể Bắc Kinh đã coi hai nước này có tầm quan trọng thiết yếu đối với an ninh của mình ở khu vực, do vậy không muốn có một Liên bang Đông Dương. Tuy nhiên, tại thời điểm đó, lý do chính ngăn không cho đàm phán hoà bình sụp đổ loại bỏ khả năng Mỹ thiết lập căn cứ ở hai nước. Chắc chắn vì những lý do này mà ông Chu Ân Lai đã khẩn thiết kêu gọi ông Đồng chấp nhận thoả hiệp, một quan điểm mà phái đoàn Liên Xô ủng hộ mạnh mẽ.

Giải quyết xong vấn đề Lào và Campuchia, Hội nghị tạm nghỉ. Trong khi đó đoàn đại biểu Pháp và Việt Nam Dân chủ Cộng hoà bắt đầu chú ý đến chi tiết của giải pháp ở Việt Nam. Trong hội đàm riêng về quân sự với Pháp, đại biểu Việt Minh nói rõ, họ muốn có một khu vực lãnh thổ liền kề nhau làm khu vực tập kết quân và những người theo họ bao gồm đồng bằng sông Hồng, kể cả Hà Nội và Hải Phòng. (Một nhà đàm phán cao cấp của Việt Minh nói: “Chúng tôi phải được Hà Nội, chúng tôi phải có đường thoát”). Quân Pháp không muốn mất Hà Nội, nhưng lại nói một cách gián tiếp, họ muốn được rảnh tay ở phía nam, ít nhất là một khu vực riêng ở phía bắc để chuyển quân và dân ra khỏi vùng đồng bằng sông Hồng.

Do vậy, cuộc tranh luận tập trung vào đường phân chia hai khu vực tập kết và việc thực hiện những thảo thuận chung. Lúc đầu, ông Phạm Văn Đồng đòi đường phân chia phải ở vĩ tuyến 13 trong khi Pháp muốn đường này ở ngay phía nam đồng bằng sông Hồng ở miền Bắc. Để giám sát Hiệp định, đại biểu của Việt Nam Dân chủ Cộng hoà muốn trong nước giám sát nhưng Pháp (với sự hỗ trợ của Mỹ) yêu cầu phải thành lập Uỷ ban Giám sát Quốc tế dưới sự bảo trợ của Liên Hợp Quốc.

Trong khi hai phái đoàn Pháp và Việt Nam tranh cãi về chi tiết, Chu Ân Lai về Bắc Kinh tham khảo ý kiến của Mao Trạch Đông và các nhà lãnh đạo chính phủ khác. Trên đường về, dừng chân tại Ấn Độ, ông yêu cầu Thủ tướng Jawaharlal Nehru ủng hộ lập trường của Trung Quốc tại bàn Hội nghị. Để giảm bớt lo lắng của Nehru về khả năng toàn bộ Đông Dương sẽ sớm rơi vào tay cộng sản (và do vậy sẽ rơi vào sự kiểm soát của Trung Quốc), Chu Ân Lai hứa, toàn bộ quân Việt Minh sẽ rút khỏi Lào, Campuchia và hai nước này sẽ có chính phủ độc lập do họ tự chọn. Về tình hình Việt Nam, ông bảo đảm với các nhà lãnh đạo Ấn Độ, Việt Nam Dân chủ Cộng hoà sẽ tôn trọng bất kỳ thoả thuận nào chia cắt Việt Nam thành hai miền, ông tuyên bố thêm, chủ nghĩa xã hội“không phải để xuất khẩu”. Trong một thông báo đưa ra sau một loạt các cuộc gặp gỡ, hai nhà lãnh đạo đã khẳng định ủng hộ khái niệm năm nguyên tắc chung sống hoà bình và coi năm nguyên tắc này là cơ sở thích hợp cho quan hệ quốc tế ở châu Á và thế giới.[633]

Dừng chân ngắn ở Rangoon, Chu Ân Lai thảo luận với Thủ tướng Miến Điện, ông U Nu. Sau đó ông Chu Ân Lai về Bắc Kinh, đi thẳng đến Liễu Châu, nơi đã từng là đại bản doanh của Trương Phát Khuê ở nam Trung Quốc. Ở Liễu Châu, ông gặp Hồ Chí Minh và Võ Nguyên Giáp. Cuộc gặp này không được mấy ai chú ý. Một tuyên bố báo chí sau đó của Tân Hoa Xã chỉ nói rằng “Thủ tướng Chu Ân Lai và Chủ tich Hồ Chí Minh đã trao đổi toàn bộ ý kiến về Hội nghị Geneva, vấn đề khôi phục hoà bình ở Đông Dương và các vấn đề có liên quan”. Tuy nhiên, một nguồn tin Trung Quốc gần đây cho biết, ông Chu đã thuyết phục được ông Hồ thấy sự cần thiết phải có một giải pháp thoả hiệp ở Geneva để tránh can thiệp trực tiếp của Mỹ vào cuộc chiến. Hai vị lãnh tụ đã thoả thuận chấp nhận vĩ tuyến 16 làm đường phân giới giữa hai khu tập kết. Hai vị lãnh tụ cũng thoả thuận chấp nhận việc thành lập chính phủ không cộng sản ở Lào và Campuchia, với điều kiện Pathet Lào cũng có một khu vực tập kết nhỏ. Ông Hồ cũng đồng ý đưa ra tuyên bố chung, ba nước Đông Dương sẽ tuân thủ năm nguyên tắc cùng chung sống hoà bình. Để đổi lại, Chu Ân Lai hứa Trung Quốc sẽ tiếp tục ủng hộ, viện trợ cho Việt Nam Dân chủ Cộng hoà. Trong những hiệp định viện trợ ký tại Bắc Kinh ngày 7-7-1954, Trung Quốc cam kết tăng thêm viện trợ thương mại và kinh tế. Những nguồn tin chính thức ở Việt Nam chỉ đưa tin cụt lủn về kết quả cuộc gặp. Báo Nhân Dân của Đảng ghi nhận một cách không rõ ràng “việc khôi phục hoà bình ở Đông Dương không thể chỉ do một bên quyết định”.[634]

Sau những cuộc tham khảo ý kiến ngắn ở Bắc Kinh, Chu Ân Lai trở lại Geneva trong khi các đại biểu đang giải quyết nốt những vẫn đề tồn đọng, hiệp định đã được ký kết ngày 21-7-1954. Một Uỷ ban Quốc tế sẽ giám sát Hiệp định. Uỷ ban này bao gồm Ấn Độ, Canada và Ba Lan. Một tuyên bố chính trị không mang tính ràng buộc kêu gọi chính quyền ở hai khu vực tập kết tiến hành hiệp thương và tổ chức tổng tuyển cử thống nhất đất nước hai năm sau. Điểm khó khăn cuối cùng là thảo thuận thiết lập đường phân giới giữa hai khu vực tập kết tại vĩ tuyến 17. Khi Phạm Văn Đồng có vẻ chần chừ không chấp nhận nhượng bộ, ông Chu lập luận, cho phép Thủ tướng Pháp, ông Pierre Mendes France, giữ thể diện của mình là giá nhỏ phải trả cho việc quân Pháp rút. Ông Chu còn hứa “Khi quân Pháp rút hoàn toàn, toàn bộ Việt Nam là của các bạn”.[635]

Tuy nhiên, theo quan điểm của Hồ Chí Minh và các cộng sự thì có những tiến triển bất lợi ngay sau khi Hội nghị kết thúc. Chính quyền Eisenhower đã lo ngại theo dõi đàm phán tại Geneva và quyết định không chấp nhận các điều kiện của Hiệp định trừ khi ít nhất một phần của Việt Nam vẫn an toàn. Vì điều khoản về thống nhất hoàn toàn đất nước thông qua tuyển cử tổ chức năm 1956 mở ra khả năng cộng sản thắng lợi hoàn toàn, Washington bắn tin sẽ không đồng tình với tuyên bố chính trị và sẽ không cam kết ủng hộ Hiệp định Geneva. Phái đoàn của Bảo Đại cũng làm như vậy, không chịu chấp thuận tuyên bố chính trị, lập luận, quyết định chia cắt đất nước là của chính quyền thực dân chứ không phải là nguyện vọng của nhân dân. Một vài ngày sau khi hội nghị kết thúc, Bộ trưởng Ngoại giao Hoa Kỳ Dullet thông báo tại một cuộc họp báo, Mỹ sẽ gây dựng sự phát triển của một nhà nước không cộng sản ở Nam Việt Nam, Lào và Campuchia. Tuyên bố này tuyệt nhiên không hề là dấu hiệu tốt lành cho cuộc Tổng tuyển cử trong tương lai.

Nhiều quan sát viên tại hội nghị đã nhận thấy thái độ cay cú của phái đoàn Việt Nam Dân chủ Cộng hoà trước việc Trung Quốc và Liên Xô phản bội lợi ích của mình. Nhớ lại điều này, Vương Bỉnh Nam, một nhà ngoại giao Trung Quốc sau này nói, một số đại biểu “hy vọng sẽ thống nhất Việt Nam được ngay”.[636]

Thái độ cay cú này rõ ràng không chỉ là thái độ của đoàn đại biểu Việt Nam mà còn thể hiện ở trong nước Việt Nam. Tình hình này rõ ràng nghiêm trọng đến mức Hồ Chí Minh cũng bắt đầu chú ý. Trong báo cáo chính trị cho Ban Chấp hành Trung ương Đảng vài ngày trước khi Hiệp định Geneva được ký kết, ông Hồ viết:

“Một số người quá say sưa với thắng lợi liên tục của chúng ta, muốn tiếp tục chiến đấu đến cùng với bất kỳ giá nào. Họ chỉ thấy cây mà không thấy rừng. Tập trung vào việc quân Pháp rút, họ không thấy âm mưu của chúng. Họ thấy Pháp nhưng không thấy Mỹ. Họ thiên về hành động quân sự và coi nhẹ ngoại giao. Họ không biết chúng ta đang đấu tranh tại các hội nghị quốc tế cũng như tại chiến trường để đạt được mục tiêu”.

Hồ Chí Minh tranh luận với những người “muốn có kết quả nhanh, không biết rằng cuộc đấu tranh giành hoà bình là khó khăn và phức tạp”. Điều họ không thấy, ba nước đã có những bước tiến lớn trong cuộc đấu tranh giành độc lập cho các nước Đông Dương. Tuy nhiên, bây giờ cần có một chiến lược, vì Mỹ kiên quyết phá hoại khả năng hoà bình, can thiệp và biện hộ cho xung đột ở Đông Dương. Do hoàn cảnh mới, khẩu hiệu cũ “Kháng chiến đến cùng” phải được thay thế bằng khẩu hiệu “Hoà bình, đoàn kết, độc lập, dân chủ”. Một chính sách như vậy góp phần cô lập Mỹ (nay trở thành kẻ thù chính và trực tiếp của nhân dân Đông Dương) trên trường quốc tế và đánh bại âm mưu thâm độc của chúng.

Hồ Chí Minh công nhận, cái giá phải trả cho hoà bình là sự chia cắt đất nước. Ông nhất mực cho rằng việc thiết lập khu vực tập kết không có nghĩa là đất nước bị chia cắt vĩnh viễn mà chỉ là tạm thời:

Do việc hoạch định và trao đổi vùng, một số vùng tự do trước đây sẽ bị địch tạm chiếm, nhân dân sẽ không bằng lòng, một số người sẽ chán nản và dễ bị địch lừa bịp. Chúng ta phải làm cho đồng bào hiểu rõ những thử thách họ sẽ trải qua là vì lợi ích toàn đất nước, vì lợi ích lâu dài và sẽ là một sự nghiệp vinh quang mà cả nước đều biết ơn.

Hồ Chí Minh hứa, với sự lãnh đạo đúng đắn của Đảng và sự ủng hộ của nhân dân trên thế giới, độc lập hoàn toàn và đoàn kết dân tộc chắc chắn sẽ đạt được.[637]

Kêu gọi các cộng sự trong Đảng chấp nhận một giải pháp thông qua đàm phán về thực chất không phải là chiến thắng hoàn toàn, Hồ Chí Minh chắc chắn đã nghe theo lời khuyên của Chu Ân Lai. Ông Chu Ân Lai đã khẩn thiết kêu gọi ông Hồ chấp nhận một giải pháp như vậy trong cuộc gặp gỡ ở Liễu Châu trước đó vài ngày. Tuy vậy, thái độ sẵn sàng chấp nhận hoà bình trong nhân nhượng trên đường đến thắng lợi cuối cùng làm chúng ta nhớ lại cách giải quyết vấn đề của ông trong những dịp trước đó, đặc biệt là vào cuối chiến tranh Thái Bình Dương. Hồ Chí Minh nhận thấy, độc lập dân tộc và thống nhất đất nước không thể đạt được một cách riêng rẽ, nhưng phải đạt được trong bối cảnh những thay đổi phức tạp diễn ra trên trường quốc tế.

-***************************************************-

[596] Ngô Văn Chiêu, “Nhật ký của một chiến sĩ Việt Minh” (Paris: NXB Seuil, 1957). Trang 154.

[597] Hà Nội 366 gửi Ngoại trưởng, ngày 23-1-1951, RG 59, NXB Đại học Hoa Kỳ.

[598] Chen Jian, “Trung Quốc và chiến tranh Đông Dương lần I”, “Trung Hoa quý báo” (tháng 3-1993), trang 95; Yves Gras, “Lịch sử chiến tranh Đông Dương” (NXB de Noel, Paris, 1992), trang 383-84; “Tổ cố vấn quân sự Trung Quốc ở Việt Nam trong kháng chiến chống Pháp” (NXB Giải phóng quân, Bắc Kinh, 1990), trang 30-31. Về Hội nghị các lãnh đạo Đảng vào tháng 4, xem “Hồ Chí Minh biên niên tiểu sử”, tập 5” trang 43-46. Theo Sài gòn 1580 gửi Ngoại trưởng, ngày 10-3-1951, RG 59, NXB Đại học Hoa Kỳ, báo địa phương báo cáo, Võ Nguyên Giáp đã tự sát. Về phản ứng của cố vấn Trung Quốc, xem Qiang Zhai, “Cấy ghép mô hình Trung Quốc: Cố vấn quân sự Trung Quốc và chiến tranh Việt Nam lần I, 1950-1954”, (Tạp chí Lịch sử quân sự, tháng 10-1993), trang 704.

[599] Georges Boudarel, “Tự truyện” (Paris: Jacques Bertoin, 1991), trang 406-407. Một trong những văn bản then chốt sử dụng trong chương trình, dịch một phần từ Lưu Linh Tảng, “Cải cách phương pháp làm việc” tài liệu này được sử dụng với cùng mục đích ở Trung Quốc - xem Hoàng Tranh, “Hồ Chí Minh và Trung Quốc”, trang 130.

[600] Về số phận của Nguyễn Bình, xem Sài gòn ARMA, MC 361-51, ngày 13-12-1951, RG 59, NXB Đại học Mỹ. Theo nguồn từ Hà Nội, một trong số mấy thành viên toán này đã hộ tống Nguyễn Bình ra Bắc là Lê Duẩn. Nguồn khác nói Nguyễn Bình bị nghi ngờ suốt nhiều tháng, vì Bình “khá tàn bạo”. Về xích mích Trung-Việt, xem Sài gòn 928 gửi Ngoại trưởng, ngày 27-10-1951, và Hà Nội 536, ngày 4-4-1951, cả hai trong RG 59, NXB Đại học Hoa Kỳ.

[601] Về báo cáo của Trường Chinh tại hội nghị, xem “Bàn về cách mạng Việt Nam” (Hà Nội, 1956) trang 6. Xem thêm Ken Post, “Cách mạng, chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa dân tộc ở Việt Nam”, (Aldershot, U.K.: Dartmouth, 1989), tập I, trang 172-73.

[602] Về tài liệu bị tịch thu, xem Bộ ngoại giao Mỹ, “Vai trò của Bắc Việt Nam trong cuộc chiến Nam Việt Nam” (Washington, D.C., 1968), phụ lục số 1,

[603] Tài liệu bị tịch thu này được báo cáo với Washington qua lãnh sự Mỹ ở Hà Nội số 10, ngày 12-7-1950, RG 59, NXB Đại học Mỹ. Tài liệu nói rằng ba nước nằm sát nhau và có sự giúp đỡ lẫn nhau trên mọi chiến trước chống sự can thiệp của đế quốc và sự giúp đỡ lẫn nhau xây dựng “những thể chế dân chủ mới”. Sự lãnh đạo của Đảng bao trùm khắp Đông Dương, nhưng áp dụng theo tình hình từng nước. Theo tài liệu này, Liên bang Dân chủ Đông Dương chưa hình thành trước khi tất cả ba nước giàn được độc lập. Sau đó mỗi nước sẽ gia nhập liên bang mới theo tinh thần tự nguyện.

[604] Trích “Bản tin Lắng nghe Việt Minh” số 1211 ngày 26-6-1951, trong hồ sơ nhãn “1951”, SPCE, hộp 366, CAOM. Những tin đồn về Hồ Chí Minh, xem Sài gòn 220, ngày 12-6-1950, RG 59, NXB Đại học Mỹ. Nguồn tình báo và truyền thông Pháp nói rằng Hồ đã bị thay thế bằng Trường Chinh - xem “Tạp chí Viễn Đông”, ngày 11-6-1950. Một tờ báo ở Thái Lan nói, Stalin ra lệnh đuổi Hồ Chí Minh ra khỏi Đảng vì ông từ chối theo đường lối Liên Xô.

[605] Về những thảo luận chiến dịch Trung-Việt, và chuyến đi của Hồ Chí Minh đến Bắc Kinh, xem “Tạp chí Trung Hoa”, trang 52, 56-57; xem thêm Qiang Zhai, “Cấy ghép mô hình Trung Quốc: Cố vấn quân sự Trung Quốc và chiến tranh Việt Nam lần I, 1950-1954”, (Tạp chí Lịch sử quân sự, tháng 10-1993), trang 706-707, và Chen Jian, “Trung Quốc và chiến tranh Đông Dương lần I”, trang 96-97. Theo những nguồn này, Bắc Kinh từ chối đề nghị của Việt Nam đánh đuổi quân Tưởng ra khỏi tỉnh Vân Nam để tấn công Lai Châu trong tương lai.

[606] Những tin đồn về Hồ Chí Minh chết, xem bài của Edmund Gullion có trong “Bản ghi nhớ, Viễn Đông (Allison) gửi Ngoại trưởng ngày 28-1-1953, và Bản ghi nhớ gửi Thứ trưởng ngoại giao tiêu đề “Chú thích tình báo”, ngày 9-4-1954, cả hai có trong RG 59, NXB Đại học Hoa Kỳ. Theo “Chú thích tình báo”, không có nguồn tin cậy nào nhìn thấy Hồ Chí Minh từ tháng 5-1947, khi ông bị lao phổi. Xem thêm Joseph Starobin, “Nhân chứng ở Đông Dương” (New York: Cameron & Kahn, 1954).

[607] Thông tin này được in trên “Nhật báo Nhân dân”. Xem “Bản tin Tân Hoa Xã” (tiếng Pháp), ngày 12-1-1951, trong hồ sơ nhãn “1951”, SPCE, hộp 366, CAOM. Xem thêm “Bản tin thông báo”, số 88 ngày 10-9-1951), trong tài liệu đã dẫn. Về sự thay đổi thường xuyên chỗ ở của Hồ Chí Minh, xem “Hồ Chí Minh biên niên tiểu sử”, tập 5, trang 153.

[608] Về cuộc phỏng vấn với một Việt Minh đào tẩu trong vùng giải phóng, xem Hà Nội 34, ngày 25-3-1952, trong RG 59, NXB Đại học Hoa Kỳ. Về quan điểm thiện chí hơn, xem Starobin, “Nhân chứng ở Đông Dương” (New York: Cameron & Kahn, 1954), đặc biệt trang 82-89 (Starobin, một nhà báo có quan hệ với Đảng cộng sản Mỹ, đã có vài tuần lễ trong vùng giải phóng mùa xuân năm 1953).

[609] Dương Vân Mai Elliott, “Cây liễu thiêng liêng: Bốn thế hệ trong cuộc sống một gia đình Việt Nam” trang 234-235 (New York: Đại học Oxford Press, 1999)

[610] Trích Bernard Fall, “Chế độ Việt Minh: Chính phủ và sự quản lý ở Việt Nam Dân chủ Cộng hoà” (Ithaca, N.Y.: Chương trình Đông Nam Á Đại học Cornell, 1954), trang 109. Về số liệu chương trình Cải cách ruộng đất nhìn từ quan điểm phê phán, xem Hoàng Văn Chí, “Từ chủ nghĩa thực dân đến chủ nghĩa cộng sản: Trường hợp lịch sử Bắc Việt Nam (NXB Praeger, New York, 1964). Ở trang 182-83, Chí trích lời Hồ Chí Minh nói, muốn nắn thẳng một khúc tre cong, cần bẻ nó theo hướng ngược lại và giữ một thời gian, rồi từ từ nhả ra.

[611] Edwin Moise, “Cải cách ruộng đất ở Trung Quốc và Bắc Việt Nam: Củng cố cách mạng tại cấp giải phóng” (Chapel Hill, N.C.: Đại học North Carolina Press, 1983), trang 168; Starobin, “Nhân chứng ở Đông Dương” (New York: Cameron & Kahn, 1954), trang 88-91.

[612] Toàn bộ văn bản, xem bài phát biểu của Tổng thống Dwight Eisenhower, 1953, trang 12-34.

[613] Đại sứ Mỹ ở Pháp, Dillon gửi Ngoại trưởng, ngày 22-7-1953, “Chính sách đối ngoại của Mỹ, 1952-1954, tập 13 (Đông Dương), phân I, trang 693. Ở Sài gòn, đại sứ Mỹ Donald Heath giận dữ quở trách Ban biên tập Tạp chí Life về thái độ bi quan trước tình hình, và cuối cùng Ban biên tập Life phải đồng ý nhận trách nhiệm, “Nước Pháp đang chiến đấu một cuộc chiến đấu khá”, vào tháng 9; tuy nhiên, tác giả của bài báo gốc, Douglas Duncan, tự bảo vệ và tuyên bố điều đó phản ánh quan điểm hầu hết sĩ quan quân sự Mỹ ở Đông Dương. Đổ thêm dầu vào lửa, Henry Luce - người xuất bản - phàn nàn với quan chức Bộ ngoại giao rằng ông bị chính thuộc hạ buộc tội việc phớt lờ quan điểm mức thấp hơn. Xem Sài gòn 391, ngày 3-9-1953, và 397, ngày 4-9-1953, cả hai có trong RG 59, NXB Đại học Hoa Kỳ.

[614] Xem Han Huaizhi, “Những hoạt động quân sự của Quân đội Trung Quốc hiện tại”, tập 1 (NXB Khoa học Xã hội, Bắc Kinh, 1989), trang 529. Xem thêm “Tạp chí Trung Hoa”, trang 89-90.

[615] “Tạp chí Trung Hoa”, trang 90. Theo Han Huazhi, “Những hoạt động quân sự của Quân đội Trung Quốc hiện tại”, Tập I, trang 530, cuộc tấn công Điện Biên Phủ là do Cố vấn Trung Quốc gợi ý Võ Nguyên Giáp. Bắc Kinh vạch ra rằng thắng lợi Điện Biên Phủ có thể làm tăng ý nghĩa chính trị và quốc tế. Xem thêm bài của Hoàng Văn Thái đăng ở Tin tức Việt Nam (tháng 3-1984), trang 19-23, và Võ Nguyên Giáp, “Chiến tranh nhân dân” (NXB Praeger, New York, 1962), trang 148.

[616] Về quan điểm Trung Quốc, xem François Joyaux, “Trung Quốc và giải quyết cuộc xung đột lần I ở Đông Dương: Geneve 1954” (Paris: Sorbonne, 1979), trang 68-71. Xem thêm Zhai Qiang, “Trung Quốc và hội nghị Geneva năm 1954”, “Trung Hoa Quý báo”, 129 (tháng 3-1992), trang 107.

[617] Về kết luận tương tự, xem Qiang Zhai, “Cấy ghép mô hình Trung Quốc: Cố vấn quân sự Trung Quốc và chiến tranh Việt Nam lần I, 1950-1954”, (Tạp chí Lịch sử quân sự, tháng 10-1993), trang 708-709.

[618] Thực tế, Hồ không khước từ ý nghĩ thương lượng hoà bình, mà đơn giản cho rằng cuộc thương lượng chỉ tiến hành trong hoàn cảnh thuận lợi nhất - xem Toàn Tập I, tập 6, trang 459. Về báo cáo của Hãng thông tấn Xô viết TASS, xem François Joyaux, “Trung Quốc và giải quyết cuộc xung đột lần I ở Đông Dương: Geneve 1954” (Paris: Sorbonne, 1979), trang 68; xem thêm Đại sứ quán Mỹ ở Sài gòn, báo cáo nhanh 208, ngày 11-10-1951, và đại sứ Mỹ ở Moscow Bohlen gửi Bộ ngoại giao, ngày 3-9-1953, cả hai có trong RG 59, NXB Đại học Hoa Kỳ. Về những người thăm dò hoà bình của Pháp, xem Jacques de Folin, “Đông Dương 1940-1954: Sự kết thúc của một giấc mơ” (Paris: NXB Perrin, 1993), trang 261.

[619] Báo cáo này nằm tại Sài gòn Joint Weeka 49, ngày 7-12-1953, trong RG 59, NXB Đại học Mỹ. Cuộc phỏng vấn được tổng kết ở Đại sứ quán Mỹ (Stockholm, Thuỵ Điển) gửi Bộ ngoại giao, ngày 29-11-1953, trong RG 59, NXB Đại học Hoa Kỳ. Trong một xã luận đi cùng cuộc phỏng vấn, Expressen bày tỏ hoài nghi về sự chân thành của Hồ Chí Minh và vạch ra rằng bài báo này hình như là “được Moscow sáng tác”. Bản tiếng Việt, xem Toàn Tập I, tập 6, trang 494-96.

[620] Toàn Tập I, tập 6, trang 430-442.

[621] “Chủ tịch Hồ Chí Minh với công tác ngoại giao” (NXB Sự thật, 1990), trang 143.

[622] Zhai Qiang, “Trung Quốc và Hội nghị Geneva”, trang 108; Nikita Khrushchev, “Hồi ký Khruschev” (Boston: Bantam, 1971), trang 532-34. Chen Jian, “Trung Quốc và chiến tranh Đông Dương lần I” trong Peter Lowe (ed)., “Cuộc chiến tranh Việt Nam” (NXB St. Martin’s, New York, 1998), trang 159. Theo nguồn của tác giả này, Việt Nam có lẽ đồng ý.

[623] Stanley Karnow, “Việt Nam: Lịch sử” ( NXB Viking, New York, 1983), trang 191.

[624] Bức thư của Hồ Chí Minh được trích trong “Chủ tịch Hồ Chí Minh”, trang 142, trích trong “Lịch sử Đảng Cộng sản Việt Nam” (NXB Sự thật, 1984), trang 691; Về thông điệp của Chu Ân Lai, xem “Tạp chí Trung Hoa”, trang 99. Số liệu về viện trợ của Trung Quốc trích từ tài liệu đã dẫn. Theo Trung Quốc, từ 1950 đến 1954 Trung Quốc cung cấp cho Việt Minh 116.000 súng trường và 4.630 pháo, tương đương năm sư đoàn bộ binh, một sư đoàn công binh và pháo binh, một trung đoàn pháo phòng không, và một trung đoàn bảo vệ. Xem Han Huazhi, “Những hoạt động quân sự của Quân đội Trung Quốc hiện tại”, Tập I, trang 520-22.

[625] Sự đả kích giữa Bắc Kinh và Hà Nội về sự xác đáng lời khuyên của Trung Quốc đối với hoàn cảnh chiến đấu đã thành thường xuyên kể từ khi kết thúc chiến tranh Việt Nam. Về những lời phàn nàn của Việt Nam, xem Georges Boudarel, “ Làm thế nào Giáp thua ở Điện Biên Phủ”, (Tạp chí Người quan sát mới, ngày 8-4-1983).

[626] Jay Taylor, “Trung Quốc và Đông Nam Á” (NXB Praeger, New York, 1974), trang 13-14; Bernard Fall, “Địa ngục ở một nơi rất nhỏ” (Philadelphia: Lippincott, 1966), trang 7; Henri Navarre, “Đông Dương đau đớn” (Paris: NXB Plan, 1956), trang 181, và Võ Nguyên Giáp, “Chiến tranh nhân dân”, trang 179.

[627] Theo tài liệu của Trung Quốc, 24-1, Uỷ ban quân sự Trung ương ở Bắc Kinh chỉ thị cố vấn Trung Quốc phải đề xuất chiến lược thận trọng và từ từ cho Việt Minh tại tại Điện Biên Phủ. Xem “Tạp chí Trung Hoa”, trang 98, và Qiang Zhai, “Cấy ghép mô hình Trung Quốc: Cố vấn quân sự Trung Quốc và chiến tranh Việt Nam lần I, 1950-1954”, (Tạp chí Lịch sử quân sự, tháng 10-1993), trang 709.

[628] Sự do dự của Tổng thống Eisenhower ứng phó với tình hình ở Đông Dương là chủ đề đáng quan tâm của nhiều học giả. Tôi đã xử lý vấn đề này trong tài liệu của mình “Chính sách ngăn chặn của Mỹ và cuộc xung đột ở Đông Dương” (NXB Đại học Stanford, California, 1994), chương 5 và 6. Về bình luận của cá nhân Nixon, xem Jacques de Folin, “Đông Dương 1940-1954: Sự kết thúc của một giấc mơ” (Paris: NXB Perrin, 1993), trang 254, trích dẫn điện tín 2414 từ Đại sứ quán Pháp ở Washington, ngày 8-4-1954, Bộ ngoại giao Pháp.

[629] Philippe Devillers và Jean Lacouture, “Kết thúc cuộc chiến: Đông Dương 1954” (Paris: NXB Seuil, 1960), trang 149; Võ Nguyên Giáp, “Chiến tranh nhân dân”, trang 153; “Tạp chí Trung Hoa”, trang 102-103. Những tù binh Pháp sống sót được thả sau khi ký Hiệp định Geneva vào tháng 7-1954.

[630] Về những đoạn trích ngắn từ Ban bí thư Trung ương Đảng ngày 1-5-1954, xem “Chủ tịch Hồ Chí Minh”, trang 144.

[631] Theo điện tín của Đại sứ quán Mỹ ở Sài gòn 2312, ngày 10-5-1954, trong RG 59, NXB Đại học Mỹ, tình báo Pháp ước tính rằng chín tiểu đoàn bộ binh Việt Minh - tương đương một sư đoàn - có thể di chuyển từ Điện Biên Phủ đến đồng bằng sông Hồng trong mười ngày. Toàn bộ lực lượng Việt Minh gồm 27 tiểu đoàn có thể kéo về đồng bằng trong thời gian 3 tuần. Ước tính có 16 tiểu đoàn Việt Minh trong vùng này. Những sĩ quan Pháp ít bi quan hơn. Tướng Rene Cogny, một trong số những Tư lệnh quân đội xuất sắc của Navarre tin chắc Việt Minh cân có thời gian để tổ chức lại và không tấn công đồng bằng sông Hồng ít nhất trước tháng 10, ông có thể giữ vùng này một thời gian nếu được tăng viện - xem Sài gòn 2363, ngày 12-5-1954, trong RG 59, NXB Đại học Mỹ. Việt Minh khẳng định sự đánh giá của Rene Cogny, thừa nhận rằng riêng vấn đề hậu cần không cho phép đánh thắng ở khu vực Hà Nội ít nhất trước năm 1955.

[632] Chen Jian, “Trung Quốc và chiến tranh Đông Dương lần I”, trang 108. Nhiều năm sau này, Mao Trạch Đông thừa nhận với Hồ Chí Minh rằng chiến lược ngoại giao của Trung Quốc tại Geneva có lẽ là khiếm khuyết - xem Odd Arne Westad et al., “77 cuộc thảo luận giữa Trung Hoa và những nhà lãnh đạo nước ngoài trong chiến tranh Đông Dương, 1964-1977” (Washington, D.C.: Dự án Lịch sử chiến tranh lạnh quốc tế, Trung tâm Woodrow Wilson, 1998), trang 134.

[633] Phân tích chi tiết cuộc họp, xem François Joyaux, “Trung Quốc và giải quyết cuộc xung đột lần I ở Đông Dương: Geneve 1954” (Paris: Sorbonne, 1979), trang 251-54. Trong điện tín từ London, Đại sứ quán Mỹ báo cáo rằng Chu Ân Lai nói với Nehru rằng Trung Quốc tán thành những chính phủ trung lập ở Lào và Campuchia, với điều kiện không để họ biến thành căn cứ cho những hoạt động thù địch chống Trung Quốc. Ông phát biểu thêm rằng Việt Minh sẽ đồng ý ngừng các chiến dịch quân sự quy mô rộng nếu Pháp cũng làm như vậy, và Việt Nam Dân chủ Cộng hoà sẽ phân chia lực lượng vào những khu vực tái biên chế riêng. Xem Đại sứ quán Mỹ ở London gửi Bộ ngoại giao, 32, ngày 2-7-1954, trong RG 59, NXB Đại học Hoa Kỳ.

[634] Sau cuộc họp, Bộ chính trị Đảng Lao động Việt Nam chỉ thị Phạm Văn Đồng có thái độ mềm mỏng hơn. Xem Qiang Zhai, “Trung Quốc và cuộc chiến tranh Việt Nam, 1950-1975” (Chapel Hill: Đại học North Carolina Press, 2000), trang 60-62. Xem thêm François Joyaux, “Trung Quốc và giải quyết cuộc xung đột lần I ở Đông Dương: Geneve 1954” (Paris: Sorbonne, 1979), trang 262-64; Chen Jian, “Trung Quốc và chiến tranh Đông Dương lần I”, trang 109.

[635] Việc Phạm Văn Đồng miễn cưỡng thoả hiệp, tầm quan trọng thắng lợi tại Điện Biên Phủ xem trong Qiang Zhai, “Trung Quốc và cuộc chiến tranh Việt Nam, 1950-1975” trang 61-62, và Chen Jian, “Trung Quốc và cuộc chiến tranh Việt Nam, 1950-1975”, trang 159-161, và Chen Jian, “Trung Quốc và chiến tranh Đông Dương lần I”, trang 109, trích dẫn Qu Xing, “Về tài ngoại giao của Chu Ân Lai”, trang 258, và Shi Zhe, “Cùng với những phi thường lịch sử”, trang 557. Xem thêm Zhai Qiang, “Trung Quốc và Hội nghị Geneva”, trang 111, trích dẫn Shi Zhe, “Hồi ức Hội nghị Geneva” trong Ran wu, tháng 1-1989, trang 43.

[636] Vương Bỉnh Nam, “Hồi ức chín năm đàm phán Trung-Mỹ” (Bắc Kinh: NXB Shijie Zhishi, 1985), trang 13.

[637] Về Hội nghị toàn thể lân thứ VI trong “Hồ Chí Minh: Tuyển tập” (NXB Ngoại văn, Hà Nội, 1977), trang 181-83. Mai Văn Bộ trong “Chúng tôi học làm ngoại giao với Bác Hồ” (NXB Trẻ, t.p HCM, 1998), trang 80 nhận xét, những yếu tố quốc tế can thiệp vào đã ngăn cản thắng lợi hoàn toàn tại Geneva.